Από την ομοιότητα έως τη λογοκλοπή

Βιβλία, ταινίες, σίριαλ και επιστημονικές διατριβές στο επίκεντρο δικαστικών μαχών για τα πνευματικά δικαιώματα και την πρωτοτυπία

Μία πρόσφατη απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών επανέφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της προσβολής πνευματικών δικαιωμάτων. Στις 25 Ιανουαρίου, με την απόφαση 525/2013, το Πολυμελές Πρωτοδικείο Αθηνών δικαίωσε πρωτοδίκως τους Ελένη Κεφαλοπούλου και Αρη Φωτιάδη στην αγωγή που είχαν καταθέσει εις βάρος της Φωτεινής Τομαή, υπεύθυνης του Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών (και, εσχάτως, εκπροσώπου της Ελλάδας στο ITF, την Ομάδα Δράσης για τη Διεθνή Συνεργασία και Ενημέρωση για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων), και των εκδόσεων Παπαζήση. Επίκεντρο της διαμάχης το βιβλίο «Αληθινές ιστορίες 1, 2, 3… 11 Ολυμπιονικών» της Φ. Τομαή, που κυκλοφόρησε το 2008 από τις εκδόσεις Παπαζήση.

Σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης του δικαστηρίου, οι έντεκα ιστορίες στο βιβλίο της Φ. Τομαή παρουσιάζουν σε σχέση με το σενάριο των εναγόντων προφανείς ομοιότητες, «οι οποίες εντοπίζονται εν μέρει στη μορφή του κειμένου (η δομή των ιστοριών) και εν μέρει στην ιδέα του συγγραφέα (η οποία είναι όμοια)», αλλά και «σημαντικές ομοιότητες ως προς συγκεκριμένες φράσεις και εκφράσεις, ως προς τη μορφή, τη δομή, τη σειρά με την οποία παρατίθενται στο κείμενο και τις πληροφορίες που μεταφέρουν στον αναγνώστη». Οπως είπαμε και στην αρχή, το δικαστήριο δικαίωσε τους δύο ενάγοντες, αλλά η υπόθεση δεν έχει φτάσει ακόμη στο Εφετείο και στον Αρειο Πάγο.

Σαίξπηρ και Πλούταρχος

Το ζήτημα της προσβολής πνευματικών δικαιωμάτων στην τέχνη δεν είναι αποκλειστικά σύγχρονο φαινόμενο. Πολύς λόγος έχει γίνει από παλιά για το πώς ο Σαίξπηρ αντέγραφε τον Πλούταρχο. Οπως και να ’χει, τα όρια ανάμεσα στα «δάνεια» και στην «αντιγραφή» είναι συχνά πολύ ρευστά. Αυτό κατέδειξε το 2008 και η συζήτηση που άνοιξε ο συγγραφέας και κριτικός Κώστας Κατσουλάρης γύρω από το μυθιστόρημα «Βίλλα Κομπρέ» του Αλέξη Σταμάτη, στο οποίο ο τελευταίος προέβη, κατά τον Κ. Κατσουλάρη, σε ορισμένα σημεία σε «κανονικό copy-paste» από το μυθιστόρημα «Ελίζαμπεθ Κοστέλο» του Νοτιοφρικανού νομπελίστα συγγραφέα Τζον Κουτσί (ο Κ. Κατσουλάρης παρέθεσε παραδείγματα και από τα δύο βιβλία στο περιοδικό «Διαβάζω»). Ο Αλ. Σταμάτης υπεραμύνθηκε των επιλογών του μιλώντας για «διακειμενικές αναφορές» και «δημιουργική συνομιλία» με τον Κουτσί, αλλά και με τον Κόνραντ, τον Σαίξπηρ ή με την κινηματογραφική ταινία «Αποκάλυψη τώρα» του Φράνσις Φορντ Κόπολα.

Θυμίζουμε επίσης πως Κύπριος συγγραφέας «έτρεξε» στα δικαστήρια τον Ουμπέρτο Εκο ισχυριζόμενος ότι του είχε κλέψει τη βασική ιδέα του «Ονόματος του ρόδου». Ακόμα, πολύς ντόρος είχε γίνει πρόσφατα για ύποπτες ομοιότητες ανάμεσα στην ταινία «Κάστρο της αγνότητας» του Αρτούρο Ρίπσταϊν και τον «Κυνόδοντα» του Γιώργου Λάνθιμου, με σεναριογράφο τον Ευθύμη Φιλίππου, όπως επίσης ανάμεσα στην ταινία «Αλπεις» των Λάνθιμου - Φιλίππου και στο μυθιστόρημα «Παραβολή» του Κωνσταντίνου Τζαμιώτη, το οποίο είχε κυκλοφορήσει το 2006 από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Τέτοια ζητήματα όμως προκύπτουν όχι μόνο στη λογοτεχνία και το σινεμά, αλλά και στην τηλεόραση. Πριν από χρόνια είχε φτάσει στα δικαστήρια υπόθεση προσβολής πνευματικής ιδιοκτησίας με αφορμή τη δημοφιλή τηλεοπτική σειρά «Το καφέ της Χαράς» των Χάρη Ρώμα - Αννας Χατζησοφιά: τρίτος είχε διεκδικήσει με ασφαλιστικά μέτρα τη διακοπή της, διεκδικώντας την πρωτότυπη ιδέα πάνω στην οποία βασίστηκε η σειρά. Ωστόσο, δεν δικαιώθηκε από το δικαστήριο και στη συνέχεια θα δούμε το γιατί.

Επίσης, στον πανεπιστημιακό χώρο, και ευρύτερα στην επιστημονική κοινότητα, εγχώρια αλλά και διεθνή, έχουν παρατηρηθεί ανάλογες υποθέσεις. Ενδεικτικά αναφέρουμε δύο γνωστές περιπτώσεις στη Γερμανία: η υπουργός Παιδείας της Γερμανίας Ανέτ Σάβαν έχασε τον τίτλο της διδάκτορος, αφού το Πανεπιστήμιο του Ντίσελντορφ έκρινε πως η Σάβαν διέπραξε «εσκεμμένη εξαπάτηση μέσω λογοκλοπής» στη διδακτορική της διατριβή. Η Γερμανίδα υπουργός δήλωσε πώς δεν υπέπεσε εν γνώσει της σε λογοκλοπή και ότι προτίθεται να ασκήσει έφεση κατά της απόφασης.

Πριν από τη Σάβαν, είχε αφαιρεθεί και ο διδακτορικός τίτλος από τον επίσης Γερμανό πρώην υπουργό Αμυνας Καρλ Τέοντορ τσου Γκούτεμπεργκ, για τους ίδιους λόγους, ο οποίος μάλιστα υποχρεώθηκε σε παραίτηση από το αξίωμά του προτού καν εκδοθεί η καταδικαστική απόφαση, έτσι κι αλλιώς όμως, το πανεπιστήμιο του το αφαίρεσε.

Στατιστική μοναδικότητα

Εχει μεγάλη σημασία εδώ να πούμε ότι διαφορετικά νομικά δεδομένα ισχύουν στο ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας που αφορά έργα τέχνης, από εκείνα που ισχύουν στα πανεπιστημιακά και επιστημονικά συγγράμματα. Ας τα πάρουμε λοιπόν τα πράγματα με τη σειρά και ας δούμε, κατ’ αρχάς, τι ισχύει νομικά μιλώντας στην περίπτωση των έργων τέχνης και την προσβολή πνευματικής ιδιοκτησίας. Διαθέτει η νομική επιστήμη ένα συγκεκριμένο εργαλείο μέσω του οποίου να μπορεί να διαχωρίσει το «δάνειο» από την καθαρή «αντιγραφή»;

Σε υποθέσεις όπως αυτή του Πρωτοδικείου Αθηνών, στην οποία αναφερθήκαμε στην αρχή, ένα σημείο αφετηρίας είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στην ιδέα του έργου, η οποία από μόνη της δεν προστατεύεται, και στη μορφή του, δηλαδή στην σχηματοποίηση της δημιουργικής ιδέας. Η σχηματοποιημένη δημιουργική ιδέα, προκειμένου να αναχθεί σε ξεχωριστό πνευματικό δημιούργημα άξιο προστασίας, πρέπει να χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία, δημιουργικό ύψος, αλλά όπως οι σύγχρονες θεωρίες απαιτούν, από στατιστική μοναδικότητα. Με άλλα λόγια, αν το σημείο αφετηρίας είναι οι τυχόν ομοιότητες ανάμεσα σε δύο διαφορετικά έργα, το ζητούμενο από κει και πέρα είναι: σε τι συνίσταται αυτή η ομοιότητα, καθώς επίσης με ποιο τρόπο ορισμένες ομοιότητες δείχνουν προφανείς και ασύμπτωτες;

Η στατιστική μοναδικότητα βγάζει από μια δύσκολη θέση τη νομική επιστήμη, η οποία κάποτε βασιζόταν στη θεωρία του λεγόμενου «δημιουργικού ύψους»: δηλαδή, την αναγωγή ενός έργου σε άξιο προστασίας έργο τέχνης βάσει ηθικών και αισθητικών κριτηρίων, κάτι πολύ ρευστό και γενικό και πολιτισμικά καθηλωτικό.

Το κριτήριο της στατιστικής μοναδικότητας διαφαίνεται και στο σκεπτικό της απόφασης 525/2013 του Πρωτοδικείου Αθηνών για την υπόθεση Τομαή: «Η κρίση για την πρωτοτυπία του κάθε έργου στηρίζεται στην “ατομικότητά” του, η οποία αντανακλά την ιδιαιτερότητα της δημιουργικής διαδικασίας του δημιουργού του και η οποία συνίσταται και αποδεικνύεται με τη διευθέτηση των μερών της εργασίας του, τη μέσω αυτής σχηματοποίηση της δημιουργικής ιδέας του, τη σπουδή κάθε μέρους της, την προσαρμογή και εναρμόνιση του ενός με το άλλο, έτσι ώστε να απαρτίζουν ένα αρμονικό σύνολο, να διαθέτει “στατιστική μοναδικότητα” με την έννοια ότι, κάτω από τις ίδιες ακριβώς συνθήκες και με τους στόχους, κανένας άλλος δημιουργός, κατά λογική πιθανολόγηση, δεν θα ήταν σε θέση να δημιουργήσει έργο όμοιο, ή να παρουσιάζει μια ατομική ιδιομορφία, ή ένα ελάχιστο όριο δημιουργικού ύψους, ώστε να ξεχωρίζει ή διαφοροποιείται από τα έργα της καθημερινότητας».

Ειδικά σε ό,τι αφορά τις ομοιότητες ανάμεσα στις έντεκα ιστορίες των εναγομένων και σε εκείνες των εναγόντων, «παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες με αυτές, σε σημείο που η ίδια η πρώτη εναγόμενη να αναφέρει στην προσθήκη των προτάσεών της ότι οι ιστορίες των εναγόντων μοιάζουν με περίληψη αυτών που περιέχονται στο ως άνω βιβλίο. Πράγματι, το δικαστήριο διαπιστώνει ότι σε κάθε αντίστοιχη ιστορία εμφανίζεται σε πολλά σημεία η ίδια δομή όσον αφορά τις παρεχόμενες πληροφορίες και τη σειρά που αυτές παρέχονται στον αναγνώστη, και ο ίδιος επεισοδιακός χαρακτήρας. Αυτή η ομοιότητα δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στο γεγονός ότι πρόκειται για πραγματικά περιστατικά και πρόσωπα, και συνεπώς δεν υπάρχει μεγάλη διακριτική ευχέρεια για μυθοπλασία, αφού όχι μόνο οι αρχαίες πηγές είναι ελλιπείς, αλλά επιπλέον εμφανίζονται στο κείμενο στοιχεία που παρουσιάζουν μεγάλη ιδιοτυπία, ή και είναι προφανώς καινοφανή και χωρίς έρεισμα σε οποιονδήποτε αρχαίο συγγραφέα».

Ο Αϊνστάιν και η Θεωρία της Σχετικότητας

Η μορφή και τα επιμέρους στοιχεία ενός έργου έχουν τη βαρύνουσα σημασία. Από αυτή τη σκοπιά, είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και στην περίπτωση τηλεπαιχνιδιών, όπως και στα λεγόμενα «ριάλιτι» (Big Brother, Survivor, κ.τ.λ.), οι νομικοί που έχουν χειριστεί τα σχετικά συμβόλαια μεταφοράς της πρωτότυπης ιδέας από ξένη εταιρεία παραγωγής, βρίσκονται μπροστά σε πολυσέλιδα συμβόλαια όπου περιγράφεται σχολαστικά το format του αρχικού concept, επιμέρους διαδικασίες, δοκιμασίες για τους παίκτες κ.ο.κ. Τα ξένα στούντιο δεν πωλούν απλώς την ιδέα, π.χ., του Big Brother, αλλά επιβάλλουν μια εξατομίκευση μέσα από τα επιμέρους παιχνίδια που περιλαμβάνει η βασική ιδέα (δεδομένου ότι είναι συχνά η ίδια σε περισσότερα reality, π.χ. ένας διαγωνισμός για την ανάδειξη ταλέντων στο τραγούδι).

Το θέμα είναι τεράστιο αλλά το κριτήριο της στατιστικής μοναδικότητας αποτελεί δικλίδα ασφαλείας. Ενα καλό παράδειγμα εδώ θα μπορούσε να είναι η αρχαία τραγωδία: οι Ελληνες τραγικοί χρησιμοποιούσαν την ίδια ακριβώς βασική ιδέα, τους ίδιους μύθους (Οιδίποδας, Ορέστης, Προμηθέας κ.ο.κ.), ωστόσο αντιλαμβάνεται κανείς ότι είναι ο χειρισμός και τα επιμέρους στοιχεία κάθε έργου που φέρουν τη μοναδική σφραγίδα του Αισχύλου ή του Σοφοκλή.

Επιστημονικές μελέτες

Περνώντας τώρα στο ζήτημα των επιστημονικών, πανεπιστημιακών συγγραμμάτων, είδαμε την περίπτωση του Γερμανού υπουργού Γκούτενμπεργκ, ο οποίος αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι ότι, παρά την τιμωρία και την παραίτηση, περισσότεροι από 20.000 Γερμανοί πανεπιστημιακοί υπέγραψαν ανοιχτή επιστολή στην καγκελάριο Μέρκελ διαμαρτυρόμενοι για την πολιτική υποστήριξη που του παρείχε.

Οπως γράφει ο Θανάσης Γκότοβος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο των Ιωαννίνων, «το κρίσιμο στην υπόθεση της καταπολέμησης της λογοκλοπής στα γερμανικά πανεπιστήμια, που δεν είναι και τα πιο αυστηρά στο θέμα αυτό, καθώς οι ΗΠΑ κατέχουν τα πρωτεία – είναι η ακύρωση της επιλογής της συγκάλυψης ως στρατηγικής ελέγχου της «ζημίας» που θα μπορούσε ο πρύτανης ενός πανεπιστημίου να νομίσει ότι υφίσταται το ίδρυμα που εκπροσωπεί, όταν αποκαλυφθεί μια υπόθεση λογοκλοπής στο «σπίτι» του, κατά το αρχαίον: «τα εν οίκω μη εν δήμω». Η στρατηγική της «προστασίας» του ιδρύματος μέσω της προστασίας του λογοκλόπου και της συγκάλυψης των υποθέσεων αποκλείστηκε εξαρχής, το ίδιο και εκείνη της «αλληλεγγύης» προς τον... σύντροφο αντιγραφέα» (aixmi.gr, 3.4.12).

Νομικά μιλώντας τώρα, στα επιστημονικά, πανεπιστημιακά συγγράμματα ισχύει το εξής: οι επιστημονικές ανακαλύψεις ή θεωρίες δεν συνδέονται με τη μοναδικότητα του προσώπου που τις φέρνει στο φως (όπως στα έργα τέχνης), αλλά αποκαλύπτουν την αντικειμενική πραγματικότητα που ήδη υπάρχει εξωτερικά και είναι καταρχήν προσιτή σε όλους. Προστατεύονται μεν από ειδικούς νόμους, αλλά τα δικαιώματα που τις αφορούν συνδέονται με το «νέο» ή όχι του χαρακτήρα τους και όχι τη «μοναδικότητα» του συντάκτη τους.

Η πνευματική ιδιοκτησία του επιστήμονα-συγγραφέα στις επιστημονικές ανακαλύψεις και θεωρίες αφορά μόνο τον τρόπο που διατυπώνει και περιγράφει την ανακάλυψή του ή τη θεωρία του και όχι αυτή καθ’ αυτή την ανακάλυψη ή θεωρία. Σαφώς, όμως ο συγγραφέας του επιστημονικού έργου, στο πλαίσιο της προστασίας της προσωπικότητάς του, έχει δικαίωμα να απαιτεί να του αναγνωρίζεται η πατρότητα της ανακάλυψης/θεωρίας.

Παράδειγμα: η σχετικότητα στη φυσική «υπήρχε» και πριν από την ανακάλυψή της από τον Αϊνστάιν. Ο τελευταίος την εντόπισε πρώτος, δεν αποτελεί όμως δική του δημιουργία. Επομένως, ένας ερευνητής έχει το δικαίωμα να αναφερθεί στη θεωρία της σχετικότητας, οφείλει όμως να μνημονεύσει το όνομα του Αϊνστάιν.

Επιπροσθέτως, αν χρησιμοποιήσει ένα μικρό απόσπασμα από το σύγγραμμά του, πρέπει το βάλει μέσα σε εισαγωγικά και οφείλει να αναφερθεί στην πηγή από την οποία προέρχεται αυτό. Εάν δε χρησιμοποιήσει εκτενή αποσπάσματα αυτολεξεί ή και παραφράσει αυτά, οφείλει εκτός από την αναγνώριση της πατρότητας του έργου, να έχει λάβει από πριν και τη σχετική άδεια από τους δικαιούχους, συγγραφέα και εκδότη. Διαφορετικά, το αποτέλεσμα συνιστά «λογοκλοπή»: παίρνω αυτό που λέει κάποιος άλλος, αποσιωπώντας την πηγή, και παρουσιάζοντάς το ως αποτέλεσμα του δικού μου μόχθου και της δικής μου διάνοιας.

Ηλεκτρονικό σύστημα

Κλείνοντας, σε ό,τι αφορά τα μέτρα προστασίας, πρέπει να πούμε ότι στον αγγλόφωνο χώρο λειτουργεί τα τελευταία χρόνια ηλεκτρονικό σύστημα που συνδέει όλα τα ιδρύματα της χώρας, το οποίο ταυτοποιεί την αυθεντικότητα ή μη μιας διπλωματικής, μεταπτυχιακής κ.ο.κ. εργασίας, ελέγχοντας αυτόματα τυχόν περίεργες ομοιότητες με άλλες εργασίες. Κάθε φοιτητής είναι υποχρεωμένος να υποβάλει την εργασία του για έλεγχο στο συγκεκριμένο σύστημα.

Στα καθ’ ημάς, εννοείται ότι τίποτα τέτοιο δεν ισχύει, ενώ συχνά καταγγελίες για λογοκλοπή περνούν απαρατήρητες. Σε μία πρόσφατη ανακοίνωσή του (5 Μαρτίου 2013) με τίτλο «Μηδενική ανοχή στη λογοκλοπή και αντιγραφή», ο Σύνδεσμος Καθηγητών ΑΠΘ «καλεί την πανεπιστημιακή κοινότητα να προστατέψει το επιστημονικό της κύρος, την αξιοπιστία και αντικειμενικότητα των εξεταστικών διαδικασιών και αξιολογήσεων, την αριστεία και την αξιοκρατία, επιδεικνύοντας μηδενική ανοχή απέναντι στη λογοκλοπή και αντιγραφή». Στην ίδια ανακοίνωση, ο Σύνδεσμος αναφέρει την πρόσφατη περίπτωση «διατριβής μεταπτυχιακής φοιτήτριας από τη Φιλοσοφική Σχολή που αποτελεί αντιγραφή δύο βιβλίων, από τα οποία μάλιστα το ένα είναι του κύριου επιβλέποντος καθηγητή». Ο Σύνδεσμος Καθηγητών ΑΠΘ καλεί να θεσμοθετηθούν «μηχανισμοί ελέγχου της πρωτοτυπίας των παραγόμενων πνευματικών έργων» (www.syndesmosauth.gr). Προφανώς και έχουμε πολύ δρόμο ακόμα μέχρι να παρθούν δραστικά μέτρα.

Του Ηλια Μαγκλινη στην Καθημερινή