«Εάν το παιδί δεν αγαπήσει το βιβλίο, θα μείνει αμόρφωτο»

Ο εκδοτικός οίκος συμπληρώνει φέτος σαράντα χρόνια δραστηριότητας και θα ήθελα να μου πείτε πώς αποφασίσατε, ενώ είστε εκπαιδευτικός, να μπείτε σε αυτή την περιπέτεια. Σε πολλά πράγματα μας οδηγεί η ίδια η ζωή. Ως καθηγητής είχα εκδώσει μερικά επιτυχημένα βιβλία για τις εισαγωγικές εξετάσεις. Αυτό το γεγονός και το ότι ο κόσμος του βιβλίου μού άνοιγε νέες προοπτικές ήταν οι λόγοι της αλλαγής επαγγέλματος. Αλλά, μέχρι και σήμερα, δεν έχω ξεχάσει την παλιά ιδιότητα του φιλόλογου. Ανάμεσα στα άλλα, αφιερώνω πολλές ώρες την εβδομάδα στη συγγραφή και επιμέλεια ενός μεγάλου Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας που ετοιμάζουμε. 

Και ενώ για αρκετά χρόνια εκδίδατε μόνο βοηθήματα, αποφασίσατε να εκδώσετε και βιβλία για παιδιά και νέους πρωτίστως. Υπάρχει ένα αυξημένο ενδιαφέρον για τα παιδιά, το οποίο νομίζω ότι συνεχίζεται και χαρακτηρίζει τον οίκο. Οργανώνει μαθητικούς διαγωνισμούς, δίνει μεγάλη έμφαση, πέρα από τα βοηθήματα, στο παιδικό βιβλίο και συχνά τα παιδικά βιβλία σας βραβεύονται. Τι πιστεύετε για τα παιδιά σήμερα, ενδιαφέρονται για τα βιβλία, διαβάζουν; 

Πολλά παιδιά διαβάζουν, υπάρχουν όμως και παιδιά που δεν τους δίνονται τα κατάλληλα ερεθίσματα ώστε να ανοίξουν ένα βιβλίο. Το πρόβλημα, κυρίως, είναι ότι η εκπαίδευση υστερεί σε μεγάλο βαθμό στο θέμα αυτό. Μια απόδειξη είναι ότι κάθε μέρα παίρνουμε πέντε-δέκα γράμματα από σχολεία που μας ζητούν βιβλία. Τα σχολεία δεν έχουν καθόλου βιβλία. Πολλές φορές παίρνουμε συγκινητικά γράμματα από παιδιά, από σχολεία φυλακών, από φυλακές και ψυχιατρεία... Όλοι ζητάνε εναγωνίως βιβλία! Υπάρχει μια τρομερή αδιαφορία εκ μέρους του κράτους και του υπουργείου Παιδείας καθώς και του υπουργείου Πολιτισμού όσον αφορά την προσπάθεια εξοικείωσης του παιδιού με το βιβλίο. Από την άλλη, υπάρχει μια μερίδα εκπαιδευτικών που καταβάλλουν προσπάθειες, παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, να προωθήσουν το βιβλίο και την ιδέα της ανάγνωσης. Ένα άλλο ζήτημα σχετικά με το λογοτεχνικό βιβλίο είναι ότι τα τελευταία χρόνια η εκπαιδευτική διαδικασία προσπαθεί να μετατρέψει το μάθημα της λογοτεχνίας σε θεωρία της λογοτεχνίας. Έτσι, όμως, δεν κάνουν το παιδί αναγνώστη αλλά αντιμετωπίζουν το μάθημα όπως τα μαθηματικά, φέρνοντας τους μαθητές αντιμέτωπους με δυσκολίες και προβλήματα. Αν το παιδί δεν απολαύσει το κείμενο, το μάθημα δεν έχει καμία αξία! Ευθύνες, όμως, έχουν και πολλοί γονείς που ενδιαφέρονται μόνο για τους βαθμούς των παιδιών και νομίζουν ότι το παιδί θα φτάσει στη Γ' Λυκείου και θα μπορέσει να σκεφτεί και να γράψει εκθέσεις στα καλά καθούμενα! Εάν το παιδί δεν αγαπήσει το βιβλίο, θα μείνει αμόρφωτο. Αυτό είναι κάτι που διαπιστώνεται διεθνώς. Ήδη στην Ευρώπη καταβάλλεται μεγάλη προσπάθεια από τις κυβερνήσεις να έρθουν τα παιδιά κοντά στο βιβλίο. Εμείς, δυστυχώς, δεν κάνουμε σχεδόν τίποτα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός διαγωνισμού που έγινε από το ΕΚΕΒΙ για να αγοραστούν, με χρήματα από το ΕΣΠΑ, βιβλία για τις σχολικές βιβλιοθήκες. Μετά από καταγγελίες που έγιναν για κακή επιλογή η επιτροπή παραιτήθηκε. Από τότε έχει περάσει τόσος καιρός –περίπου δύο χρόνια– και ο υπουργός Πολιτισμού δεν φρόντισε να ορίσει μια νέα επιτροπή. Μέχρι τώρα δεν έχει γίνει τίποτα. Ο σύλλογός μας έχει επανειλημμένα επισημάνει αυτό το ζήτημα, αλλά δεν λάβαμε καμία απολύτως απάντηση! 

Οι εκδότες ήρθατε σε σύγκρουση με το υπουργείο και για την ενιαία τιμή του βιβλίου. 

Η ενιαία τιμή είναι ένα δραματικό δείγμα τού πόσο αδιάφορος είναι ο πολιτικός κόσμος ως προς το θέμα του βιβλίου και του πολιτισμού. Για μένα αυτή ήταν μια αποκαλυπτική εμπειρία. Στις συζητήσεις με κυβερνητικά στελέχη ένιωθα ότι είχα έναν τοίχο απέναντί μου! Οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης είχαν προαποφασίσει τι θα κάνουν και μας άκουγαν απλώς για να δείξουν ότι ενδιαφέρονται. Αντίθετα, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον και ήταν συγκινητική η συμπαράστασή του προς εμάς. Ακόμα και ορισμένοι δημοσιογράφοι κράτησαν αρνητική στάση, και ανάμεσα σε αυτούς και μερικοί που έχυναν δάκρυα λίγο πριν για την εγκατάλειψη του βιβλίου. Αυτό που από παλιά λεγόταν, ότι οι κυβερνήσεις δεν θέλουν ποτέ να προωθούν την παιδεία για να μην «ξυπνούν» οι πολίτες, εγώ το θεωρούσα υπερβολή. Αρχίζω, όμως, να υποψιάζομαι ότι αυτή η άποψη έχει μια δόση αλήθειας, ότι οι κυβερνήσεις θέλουν τον λαό αμόρφωτο, δεν θέλουν να «ξυπνήσει». 

Ξυπνάει, όμως, ο λαός, διαβάζουν οι Έλληνες; 

Διαβάζουν, υπάρχει ένα ενδιαφέρον. Υπάρχει όμως κι ένα κακό, ότι το βιβλίο εμπορευματοποιείται. Η ενιαία τιμή είχε μια λειτουργία ανακοπής αυτού του ρεύματος. Έχουμε στραφεί πολύ στα best sellers. Αν προσέξετε τις σχετικές λίστες που δημοσιεύονται, θα δείτε συνέχεια τους ίδιους συγγραφείς, τον ίδιο τύπο βιβλίων – τις πιο πολλές φορές βιβλία που ανήκουν στην κατηγορία των ελαφρών αναγνωσμάτων. Δεν υποστηρίζω ότι αυτά τα βιβλία δεν έχουν λόγο ύπαρξης. Υπάρχει κάποια στιγμή που θέλει κανείς να χαλαρώσει, να διαβάσει κάτι ξεκούραστο. Ανθρώπινο είναι αυτό. Δεν πρέπει, όμως, να στηρίζεται σε αυτά τα βιβλία όλη η εκδοτική παραγωγή και εκεί να περιορίζεται το ενδιαφέρον μας. Στην προσπάθεια να ανατραπεί ένα τέτοιο κλίμα τοποθετείται η λειτουργία της ενιαίας τιμής. Αν δείτε τα best sellers που παρουσιάζουν οι μεγάλες αλυσίδες, εκεί θα βρείτε τα βιβλία αυτά. Μερικά βιβλιοπωλεία που διευθύνονται από ανθρώπους καλλιεργημένους, που διαβάζουν οι ίδιοι, που έχουν με τους πελάτες τους μια επαφή και συζητάνε μαζί τους για το περιεχόμενο των βιβλίων, έχουν στις λίστες τους εντελώς διαφορετικά βιβλία, βιβλία σοβαρής λογοτεχνίας, δοκίμια κ.ά. Πρέπει να υπάρξει από κάτω μια μεγάλη προσπάθεια, από τους βιβλιοπώλες, τους εκδότες, τους συγγραφείς ιδιαίτερα, τους γονείς, ώστε να στραφεί ο κόσμος σε κάτι πιο σοβαρό. 

Υπάρχει ελπίδα να πάνε κάποιοι παραπέρα, ξεκινώντας από την «ελαφριά» λογοτεχνία; 

Υπάρχει! Πιο εύκολο θα ήταν, αν είχαμε ένα κλίμα διαφορετικό, αν είχαμε πιο ανεπτυγμένα βιβλιοπωλεία, με πιο κατατοπισμένους πωλητές. Εγώ, όμως, το μεγάλο βάρος το ρίχνω στην εκπαίδευση. Σε μια ημερίδα για την εκπαίδευση πριν από δυο-τρία χρόνια στο Διεθνές Φεστιβάλ Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη είχα υποστηρίξει ότι το περιεχόμενο των μαθημάτων, από το δημοτικό κιόλας, πρέπει να είναι τέτοιο, ώστε το παιδί να οδηγείται σταδιακά στην ενημέρωση, τη σκέψη και τον προβληματισμό σε σχέση με όλα τα ζητήματα της κοινωνίας μας. Αυτό θα βοηθούσε πάρα πολύ ώστε να κινήσουμε το ενδιαφέρον του παιδιού. Το παιδί, μεγαλώνοντας, όταν θα βλέπει τον κόσμο όπως πραγματικά είναι, σταδιακά θα αποκτά προσωπική κρίση. Πριν από μερικά χρόνια ποιος από εμάς περίμενε ότι η Ελλάδα θα περνούσε τέτοια κρίση; Σήμερα, μετά από τέσσερα-πέντε χρόνια, πόσοι από εμάς έχουν καταλάβει τι πραγματικά συνέβη; Οι περισσότεροι σύρονται από το πολιτικό κόμμα που ακολουθούν. Από κάθε κόμμα λέγονται και αλήθειες αλλά και χοντρά ψέματα. Εδώ βρίσκεται η αξία της μόρφωσης, με την οποία μπορεί ο πολίτης να καταλαβαίνει τι λέει ο καθένας, να φιλτράρει τους λόγους των πολιτικών και να αξιολογεί πρόσωπα, πράγματα, καταστάσεις. 

Το μέλλον του βιβλίου στην Ελλάδα πώς το βλέπετε; 

Κοιτάξτε, πάντα υπήρχαν Κασσάνδρες που έλεγαν ότι το βιβλίο τελείωσε, ότι ήρθε το τέλος της λογοτεχνίας... Εγώ αυτά δεν τα πιστεύω, το βιβλίο δεν χάνεται. Παλαιότερα το ίδιο έλεγαν σχετικά με τα e-books, ότι θα εξαφανίσουν το έντυπο βιβλίο. Σήμερα, πια, το αντίθετο γίνεται αισθητό, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Στην Αμερική έφτασε το e-book μέχρι ένα σημείο και εκεί σταμάτησε. Στην Ευρώπη είναι πολύ χαμηλά. Για παράδειγμα, δεν αντιπροσωπεύει ούτε το 1% των πωλήσεων γενικά του βιβλίου. 

Οι εκδόσεις Πατάκη ασχολούνται με το e-book και τα multimedia. Σας ενδιαφέρει η τεχνολογία; 

Βεβαίως. Σχεδόν κάθε βιβλίο που εκδίδεται τώρα γίνεται συγχρόνως e-book. Multimedia είχαμε βγάλει παλαιότερα, αλλά δεν πιάσανε. Από την άλλη μεριά, έχουμε ένα μεγάλο πρόγραμμα. Εδώ και είκοσι χρόνια περίπου έχουμε ξεκινήσει τη δημιουργία ενός μεγάλου Λεξικού Νεοελληνικής Γλώσσας. Αυτό είναι μια τεράστια δουλειά, για την οποία εργάζομαι και προσωπικά πάρα πολύ. Η πρώτη του έκδοση, ελπίζω σε τρία-τέσσερα χρόνια, θα γίνει ηλεκτρονικά. Θα λειτουργήσει και συνδρομητικά και με τη μορφή εφαρμογής (application). Αργότερα θα υπάρξει και έντυπη έκδοση, υπολογίζω σε τέσσερις τόμους που θα φτάνουν τις οκτώ-οκτώμισι χιλιάδες σελίδες. Παράλληλα, βέβαια, θα κυκλοφορήσουν και συνεπτυγμένες μορφές. 

Υπάρχει, θεωρείτε, οργανωμένη πολιτική για την προβολή του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό ή κάθε εκδότης προσπαθεί μόνος του; 

Δυστυχώς, κάθε εκδότης κάνει ατομικές προσπάθειες, τα αποτελέσματα είναι πενιχρά. Είναι κατανοητό ότι η γλώσσα μας, δεδομένου ότι απευθύνεται σε έναν μικρό πληθυσμό, δεν μας βοηθάει. Για να μπορέσει ένα βιβλίο να διαδοθεί στο εξωτερικό πρέπει πρώτα να μεταφραστεί στα αγγλικά. Δυστυχώς, έχει επικρατήσει η αγγλοσαξονική κουλτούρα. Για να περάσει όμως τα όρια της χώρας μας το ελληνικό βιβλίο, χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια. Κλείσαμε και το ΕΚΕΒΙ που κάτι προσπαθούσε να κάνει και πια δεν υπάρχει καμία υποστήριξη από το κράτος. Καταλαβαίνω τα οικονομικά προβλήματα που έχει η χώρα αλλά και στο παρελθόν δεν γινόταν τίποτα πολύ διαφορετικό, ελπιδοφόρο. Εμείς, με τις δικές μας προσπάθειες, κατορθώσαμε να έχουμε αρκετά βιβλία δικά μας που έχουν μεταφραστεί. Είναι, μάλιστα, ενδεικτικό ότι πολλά παιδικά βιβλία έχουν αγοραστεί από τη Νότια Κορέα, και το λέω αυτό γιατί με βάση την PISA (Διεθνές Πρόγραμμα για την Αξιολόγηση των Μαθητών) πρώτη τα τελευταία χρόνια, για το εκπαιδευτικό της σύστημα, έρχεται η Νότια Κορέα. 

Από τις συνεργασίες που έχετε κάνει, για ποια είσαστε πιο περήφανος; 

Δεν νομίζω ότι μπορώ να κάνω κάποια διάκριση, είμαστε περήφανοι για όλες μας τις συνεργασίες. Αναφέρω μερικούς συγγραφείς (φοβάμαι ότι θα παραλείψω πολλούς): η Ζωρζ Σαρή, η Μάρω Δούκα, η Σώτη Τριανταφύλλου, ο Μένης Κουμανταρέας, ο Χρήστος Χωμενίδης, ο Ισίδωρος Ζουργός, ο Κώστας Μουρσελάς, ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης, ο Μισέλ Φάις, ο Θόδωρος Γρηγοριάδης, η Έρση Σωτηροπούλου, ο Σωτήρης Δημητρίου, η Μάιρα Παπαθανασοπούλου, η Μαρία Σκιαδαρέση, ο Παντελής Καλιότσος, ο Αύγουστος Κορτώ, ο Θανάσης Χειμωνάς... Επίσης, κάποιοι συγγραφείς της παιδικής λογοτεχνίας, όπως ο Μάνος Κοντολέων, η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος, η Μαρία Παπαγιάννη, η Γαλάτεια Σουρέλη, η Αγγελική Βαρελλά, η Μάρω Λοΐζου, η Λίτσα Ψαραύτη, η Βούλα Μάστορη, η Ελένη Δικαίου, ο Φίλιππος Μανδηλαράς, η Αγγελική Δαρλάση, ο Ευγένιος Τριβιζάς κ.ά., αλλά και πολλοί ξένοι συγγραφείς... 

Το αγαπημένο σας βιβλίο ποιο είναι; 

Δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσω ένα... Θα σας έλεγα ένα βιβλίο που είχα διαβάσει στα φοιτητικά μου χρόνια και είχε ισχυρή επίδραση πάνω μου. Πρόκειται για το βιβλίο του Ρίλκε Γράμματα σ' έναν νέο ποιητή. Από κει και πέρα, έχω απολαύσει πολλά κλασικά βιβλία της ξένης λογοτεχνίας, και οπωσδήποτε τους κλασικούς Έλληνες συγγραφείς με κείμενα όπως η τριλογία του Τσίρκα, το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου, το Τρίτο Στεφάνι του Ταχτσή αλλά και ο Παπαδιαμάντης ολόκληρος. Από τους Έλληνες ποιητές αγαπώ τον Διονύσιο Σολωμό. Βεβαίως, τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων είναι από τα πρώτα ενδιαφέροντά μου και με έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό. Πέρα από αυτά, οι προτιμήσεις μου στρέφονται και σε νεότερους φιλοσόφους και οικονομολόγους. 

Υπάρχει κάποιος συγγραφέας τον οποίο, ενώ θεωρείτε εξαιρετικό, το ελληνικό κοινό δεν τον έχει ανακαλύψει ακόμα; 

Είναι αρκετοί που δεν έχουν ακόμα βρει το κοινό που θα τους άξιζε. Πέρσι εκδώσαμε το βιβλίο Η άσκηση του Ροτ, της βραβευμένης Βασιλικής Ηλιοπούλου, το οποίο συνιστώ. Υπάρχουν συγγραφείς που είναι σημαντικοί αλλά δεν είναι εύκολοι στην ανάγνωση. 

Ποια είναι τα σχέδια του εκδοτικού οίκου για το μέλλον; 

Θέλουμε να επενδύσουμε σε θέματα νέων τεχνολογιών, ιδίως στην εκπαίδευση. Είμαστε σε επαφή με ξένους οίκους και προσπαθούμε από κοινού. Στη λογοτεχνία προχωράμε, ιδιαίτερα στην παιδική. Συνεχίζουμε τις προσπάθειες για προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας και σκέψης έξω από τα ελληνικά σύνορα και εργαζόμαστε για την καλύτερη οργάνωση του εκδοτικού οίκου. Είμαι εβδομήντα πέντε χρονών. Το προσωπικό μου στοίχημα είναι να εκδοθεί το Λεξικό, για το οποίο σας έχω ήδη μιλήσει. Εργάζομαι πάνω σε αυτό πάρα πολλές ώρες καθημερινά εδώ μέσα. Αν ήξερα ότι θα ήταν τέτοιος άθλος, ίσως και να μην το ξεκινούσα. Η ελπίδα μου είναι, ακόμα και όταν εγώ φύγω από εδώ, να συνεχίσουν οι υπόλοιποι, γιατί αυτό είναι ένα λεξικό που δεν θα σταματήσει, θα ενημερώνεται κάθε μέρα! Ήδη έχουμε έτοιμα 70.000 λήμματα. Μην ξεχνάτε ότι η νεοελληνική γλώσσα ξεκινά τον 12ο αιώνα. Θέλουμε ένα λεξικό που να διαφωτίζει τον σύγχρονο αναγνώστη πάνω σε όλα τα θέματα της καθημερινότητας, να τον βοηθάει να ερμηνεύει την πραγματικότητα που τον περιβάλλει. Μόνο αν ο λαός μορφωθεί, θα περιοριστεί η απόλυτη εξουσία των διάφορων κέντρων. Ο Τόνι Μπεν, ιστορικός ηγέτης των Εργατικών της Μεγάλης Βρετανίας, είχε πει: «Εάν ποτέ συναντήσετε ένα ισχυρό πρόσωπο, τον Αδόλφο Χίτλερ, τον Ιωσήφ Στάλιν ή τον Μπιλ Γκέιτς, να του θέσετε πέντε ερωτήματα: Τι εξουσία έχετε; Από πού την αντλήσατε; Για ποιου τα συμφέροντα την ασκείτε; Σε ποιον λογοδοτείτε; Πώς μπορούμε να σας ξεφορτωθούμε; Αν δεν μπορείτε να ξεφορτωθείτε τους ανθρώπους που σας κυβερνούν, τότε δεν ζείτε σε δημοκρατία!». 

Τα κεντρικά γραφεία των εκδόσεων Πατάκη βρίσκονται στην Παναγή Τσαλδάρη (Πειραιώς) 38. Το βιβλιοπωλείο Πατάκη στην οδό Ακαδημίας 65, www.patakis.gr 

Πηγή: www.lifo.gr