Από τα παρατσούκλια μέχρι το φόνο: To bullying στα Ελληνικά σχολεία, από τον μόνο του μελετητή

Ο ποινικολόγος Φώτης Σπυρόπουλος έχει γράψει τη μοναδική μονογραφία για τον τραμπουκισμό στην Ελλάδα. Μιλάει στην Αργυρώ Μποζώνη

Από την ημέρα που δημιουργήθηκαν οι κοινωνίες, υπάρχει μπούλινγκ. Όπως υπήρχε πάντα και το DNA. Στη λογοτεχνία, ακόμα και σήμερα, δεν πάει το μυαλό μας ότι ο Όλιβερ Τουίστ ήταν θύμα μπούλινγκ. Οι κοινωνίες εξελίσσονται και μελετούν τα φαινόμενά τους. Κάποτε η ομοφυλοφιλία θεωρείτο ασθένεια και στους ψυχιάτρους πήγαιναν μόνο οι τρελοί ή αυτοί που θεωρούνταν τρελοί. Το μπούλινγκ με τη σειρά του, άρχισε να απασχολεί επιστημονικά τις κοινωνίες μόλις πριν από 35 χρόνια. 

Ο Φώτης Σπυρόπουλος, διδάκτωρ της ποινικολογίας και της εγκληματολογίας έχει γράψει τη μοναδική μονογραφία στην Ελλάδα σχετικά με το μπούλινγκ, με τίτλο «Σχολικός τραμπουκισμός». Πιστεύει ότι είναι ένα θέμα που πρέπει να επισημαίνουμε, να αναλύουμε και να μη δαιμονοποιούμε. Πιστεύει ότι η πρόληψη του μπούλινγκ δε μπορεί να γίνει λέγοντας μόνο πόσο κακό πράγμα είναι, αλλά με προγράμματα και κοινές δραστηριότητες για να μπορούν να συζητούν όλοι μαζί. Ερευνά και ασχολείται με περιπτώσεις μπούλινγκ και φτάσαμε στο γραφείο του με πολλές απορίες. 

Πού έχουμε μπούλινγκ; 

Μπούλινγκ έχουμε οπουδήποτε ενδημούν και αναπτύσσονται εξουσιαστικές σχέσεις. Αυτό λέει και η επιστήμη γενικότερα. Αναφερόμαστε κυρίως στα παιδιά και στο σχολείο γιατί από εκεί ξεκίνησε η μελέτη του. Αλλά στην επιστημονική κοινότητα μιλάμε για μπουλινγκ στη δουλειά, στη φυλακή.... 

Θέλετε να κάνουμε μια διάκριση με την παρενόχληση; 

Η έννοια του μπούλινγκ έχει το εξής βασικό χαρακτηριστικό: Ανισορροπία δύναμης μεταξύ θύτη και θύματος. Η ανισορροπία είναι η κοινωνική, η ψυχολογική. Η παρενόχληση μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε ίσους ή άγνωστους.  

Γιατί μιλάμε σήμερα τόσο πολύ για μπούλινγκ; 

Οι οπαδοί των δαρβινικών θεωριών μπορούν να μιλήσουν για την επιβίωση του πιο ισχυρού. Αλλά, γιατί άρχισε αυτό το φαινόμενο να μελετάται; Βία υπήρχε πάντα. Γιατί μας ενδιαφέρει σήμερα; Το μπούλινγκ άρχισε να μελετάται από τη δεκαετία του 80, από τον Σουηδό Νταν Όλβεους. Ως καθηγητής διεξήγε κάποιες έρευνες στο Μπέργκεν της Νορβηγίας. Το εύρημα που εντόπισε ο Όλβεους και συναντάται αργότερα και σε άλλες έρευνες ήταν ο λόγος που ασχολήθηκα και εγώ με το μπούλινγκ. Λοιπόν στις έρευνες αυτές υπήρχαν κάποιοι άνθρωποι που θεωρούνταν bullies και τους βρήκαν δέκα χρόνια αργότερα. Η έρευνα έδειξε ότι ένα μεγάλο ποσοστό αυτών των παιδιών, το 60% είχε μια ποινική καταδίκη. Δηλαδή είναι ένας τραμπουκισμός που σε ακολουθεί σε μια πορεία ζωής και σε επίπεδο συμπεριφοράς και σε επίπεδο κοινωνικής ένταξης, με αποτέλεσμα να γίνεσαι πελάτης της ποινικής δικαιοσύνης. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως το πρώτο βήμα στην παραβατικότητα. Ακόμα και αν από μόνο του να μην είναι πάντα παραβατικότητα. 

Πως μπορεί να προλάβει μια κοινωνία το μπούλινγκ; 

Δημιουργώντας πιο αρμονικές σχέσεις εκεί που αναπτύσσεται, τότε θα προλάβεις ίσως και τους πελάτες των ποινικών δικαστηρίων. Αυτό δε σημαίνει ότι όποιος πειράζει τον άλλο θα καταδικαστεί. Είναι όμως μια σημαντική ένδειξη υπάρχουσας βίας ή κοινωνικής αναταραχής. Έλλειψη κοινωνικής συνοχής. 

Τα προγράμματα πρόληψης πού δίνουν βάρος; 

Στην ψυχολογία της ομάδας, την κατανόηση, την ενσυναίσθηση, προκειμένου να αποκτήσουν οι εμπλεκόμενοι ομαλές κοινωνικές σχέσεις, αυτό είναι τελικά το ζητούμενο. 

Στην Ελλάδα πότε αρχίζουμε να μελετάμε σοβαρά το μπούλινγκ; 

Στην Ελλάδα οι πρώτες έρευνες και οι πρώτες προσεγγίσεις ξεκίνησαν από τον καθηγητή της εγκληματολογίας Νέστορα Κουράκη, ο οποίος πρώτος μετέφρασε και τον όρο μπούλινγκ ως τραμπουκισμό. Οι επιστήμονες το συνέδεσαν με τη βία στο σχολείο κυρίως στα τέλη του 90 και στις αρχές του 2000. 

Εσείς πότε αρχίσατε να ασχολείσθε με αυτό; 

Ξεκίνησα και μίλησα το 2006, πριν ακόμα υπάρξει η ιστορία του Άλεξ και όλοι μου έλεγαν τότε «αφήστε ήσυχα τα παιδάκια».... 

Είναι η ιστορία του Άλεξ αυτή που έστρεψε και το ενδιαφέρον μας στο μπούλινγκ; 

Είναι το περιστατικό που συγκλόνισε την ελληνική κοινή γνώμη, και έστρεψε το φως της επιστήμης προς τα εκεί. Ήταν ο καταλύτης προκειμένου να αναδειχθούν και εδώ αυτά τα θέματα. 

Το μπούλινγκ ανθεί στην ελληνική επαρχία; 

Ακούστε, πρέπει να έχουμε υπόψη μας το εξής. Το μπούλινγκ έχει διάφορες μορφές. Ας δούμε κάτι πολύ ενδιαφέρον: Αυτό που λέμε μπούλινγκ πρέπει να εισπράττεται και από το θύμα ως μπούλινγκ. 

Τι εννοείτε; 

Μια μορφή εκδήλωσης μπούλινγκ είναι τα παρατσούκλια. Υπάρχουν χωριά, όπου όλοι έχουν παρατσούκλια. Όλοι. Και είναι αποδεκτό από αυτούς που τα έχουν, συστήνονται με τα παρατσούκλια τους, σε εμάς φαίνεται αδιανόητο, σε εκείνους φυσικό. Άρα δε μπορούμε να πούμε επιστημονικά τα παρατσούκλια μπούλινγκ, παρά μόνο όταν εκλαμβάνεται ως τέτοιο από το θύμα. Γιατί είναι ο σκοπός που παίζει ρόλο. Σε κάθε κοινωνικό υποσύνολο ανθούν άλλου τύπου συμπεριφορές. Μπορεί σε άλλα σχολεία να έχουμε εντονότερα την σωματική βία, σε άλλα την κοινωνική απομόνωση. 

Ποιοί είναι οι παράγοντες, πώς μπορεί να ανιχνευθεί και από που προέρχεται; 

Ξέρετε, κυρίως δεν πρέπει να μιλάμε για ακρότητες. Δηλαδή, όλες οι παρενοχλήσεις δεν είναι μπούλινγκ. Χρειάζονται δυο για το μπούλινγκ. Ας μη πούμε και τη ζήλια μπούλινγκ. Γιαυτό και το μπούλινγκ είναι κοινωνικό πρόβλημα. Έχει μέσα στον πυρήνα του, στην καρδιά, αταβιστικά ένστικτα. Κατώτερα ένστικτα και παλινδρόμηση σε προηγούμενες κοινωνίες. Αυτό που λέμε ζούγκλα. Εκεί ενδημεί τελικά. Γιατί μέσα σε μια πολιτισμένη κοινωνία υπάρχουν συμβάσεις. 

Αναπτύσσεται σε πιο υποβαθμισμένες περιοχές; 

Αναπτύσσεται παντού με διάφορες μορφές. Σε σχολεία, σε πιο λαϊκές γειτονιές αναπτύσσεται η σωματική διάσταση ή οι λεκτικές προσβολές. Σε σχολεία που υπάρχουν σε καλύτερες περιοχές έχουμε την κοινωνική, την ψυχολογική διάσταση του μπούλινγκ. Δηλαδή διάδοση φημών, κοινωνικό αποκλεισμό. 

Αυτά τα δέκα χρόνια που ασχολούμαστε με το μπούλινγκ έχουμε κάποια συμπεράσματα; 

Οι έρευνες είναι αποσπασματικές, αλλά τα αποτελέσματα είναι αξιοποιήσιμα. Πάνω-κάτω είμαστε στο μέσο όρο τον ευρωπαϊκό. Δηλαδή στο σχολείο αφορά ένα 15% των μαθητών. Το ποσοστό σε περιπτώσεις κοινωνικής κρίσης επηρεάζει τις συμπεριφορές, αυτό το θεωρώ σίγουρο, αλλά δεν έχει καταγραφεί ερευνητικά. Από την παρατήρηση βλέπουμε ότι η κοινωνία έχει γίνει πιο απότομη και άγρια. Βγαίνουν όλα τα προβλήματα και οι ανασφάλειες. Και εδώ αναπτύσσεται και το μπούλινγκ μέσω διαδικτύου, το οποίο είναι πολύ σοβαρό. 

Το ιντερνετικό μπούλιγκ πόσο επικίνδυνο είναι; 

Το ιντερνετικό μπούλινγκ πρέπει να το χωρίσουμε σε δυο μορφές. Η μία είναι οι παραδοσιακές συμπεριφορές που εκδηλώνονται μέσω διαδικτύου, παραδείγματος χάριν, σε βρίζω κατά πρόσωπο, σε βρίζω σε ένα ίνμποξ. Έχουμε και συμπεριφορές που δεν λαμβάνουν χώρα στον πραγματικό κόσμο. Σε κάνω πχ. ταγκ και σε αποκαλώ υβριστικά όπως θέλω. Και εδώ έχουμε και χρήση φωτογραφίας και όλα. Πιστεύω ότι είναι πολύ επικίνδυνο γιατί έχει δυο χαρακτηριστικά. Απροσδιόριστο αριθμό ανθρώπων που θα έρθουν σε επαφή με την προσβολή. Επίσης με τη λειτουργία του διαδικτύου, αυτό μένει για πάντα. Επίσης στο ιντερνετικό μπούλινγκ έχουμε συμπεριφορές που έχουν να κάνουν με την τεχνολογία. Σου χακάρω τον λογαριασμό. Είναι νέες πράξεις αυτές. Έχω δύναμη γιατί ξέρω καλύτερα πχ την τεχνολογία. 

Ποιά είναι η νομική διάσταση του μπούλινγκ, πρέπει να ποινικοποιηθεί; 

Κάποιες μορφές του μπούλινγκ ήδη τιμωρούνται. Όπως το μπούλινγκ σε ανηλίκους. Ο ανήλικος είναι ποινικώς υπεύθυνος άνω των 13. Οι ανήλικοι στη Βέροια καταδικάστηκαν από δικαστήριο ανηλίκων. Ως ομπρέλα που περιγράφει συμπεριφορές δύναμης, ο νόμος τιμωρεί κάποιες συμπεριφορές και καλώς και κάποιες δεν τις τιμωρεί. Ο στόχος δεν είναι μόνο αυτός να τιμωρείς, ή να «ετικετοποιείς», αλλά να πάρεις μαζί σου τον τραμπούκο, να τον ενσωματώσεις στην ομάδα, στο σχολείο πρώτα, γιατί τα σχολεία είναι ένας κοινωνικά κλειστός περίγυρος που μπορεί να εφαρμόσει συμπεριφορές. Στην αντιμετώπισή του στην Ελλάδα συναντάμε διοικητική ασυνέχεια. Πολλές φορές έχουν δείξει ενδιαφέρον για να γίνουν αλλαγές και έχουν μείνει στο συρτάρι. Έτσι οι πρακτικές που στην ουσία δεν κοστίζουν δεν εφαρμόστηκαν ποτέ. Όπως το να γίνει –το κάνει η Δανία- ένα ηλεκτρονικό εργαλείο καταγραφής συμπεριφορών. Πάντα η πολιτική σκηνή ασχολείται με άλλα και έτσι αυτό έμεινε στο συρτάρι. Υπάρχει και το παρατηρητήριο για τη σχολική βία που νομίζω είναι ανενεργό. Προσπαθούν οι επιστήμονες να κάνουν πράγματα αλλά υπάρχει ένα τείχος όσον αφορά τη διοικητική μηχανή. 

Να μιλήσουμε για τους by standers, όπως λέγονται επιστημονικά, τους τρίτους, τους παρατηρητές, τους μάρτυρες; 

Ο ρόλος τους είναι πολύ σημαντικός. Θέλει εκπαίδευση ακόμα και το να είσαι καλός παρατηρητής. Ας πούμε στα σχολικά προγράμματα πρέπει να ξέρει κάποιος και να σταματήσει τον θύτη και να στηρίξει το θύμα. Πώς θα χειριστεί μια κατάσταση και που θα καταγγείλει και ποιον αν χρειαστεί. Είναι πολλές φορές μια αμήχανη θέση. Δεν είναι δικαιολογία, είναι εξήγηση αυτό που σας λέω. Έχει να κάνει με το κοινωνικό στάτους, αλλά έχει να κάνει περισσότερο με το φόβο και να βγεις κανείς μπροστά. Εδώ τρακάρισμα γίνεται και εξαφανίζονται όλοι οι μάρτυρες. Σε επίπεδο δουλειάς σε ομάδα και στη σχολική κοινότητα θα πρέπει να ενδυναμωθεί η εμπιστοσύνη των μελών μεταξύ τους και σε αυτό το επίπεδο. Γιαυτό το λόγο θα πάμε πάλι στο θέμα της πρόληψης. Και σε αυτά τα προγράμματα που εμπλέκουν όλους τους συμμετέχοντες σε μια σχολική κοινότητα. Δασκάλους, παιδιά, γονείς προσωπικό του σχολείου. 

Ποιό είναι το στοίχημα για την πρόληψη του μπούλινγκ; 

Είναι η ενδυνάμωση της έννοιας των δικαιωμάτων και της δημοκρατίας. Από τον κανονισμό του σχολείου στην κατάρτιση του οποίου συμμετέχουν και οι ίδιοι οι μαθητές για παράδειγμα. Ή οι μεγαλύτεροι μαθητές να είναι υπεύθυνοι για τους μικρότερους. Για να νιώσουν ευθύνη απέναντι στον μικρότερό τους. Αν είσαι υπεύθυνος για κάποιον δε τον ενοχλείς. 

 Πηγή: lifo