Ο Σεξισμός Καλλιεργείται στα Σχολεία;

Γράφει: Βάνια Τέρνερ στο VICE

Πριν λίγες ημέρες ένας γνωστός ανάρτησε ένα screenshot από το Tετράδιο Eργασιών των Μαθηματικών της Στ’ Δημοτικού στο Facebook, με την λεζάντα «τα αγοράκια πρέπει να αθλούνται, τα κοριτσάκια να μαγειρεύουν: μέσα από τα προβλήματα του τετραδίου εργασιών της Στ’ δημοτικού θυμόμαστε τα γνωστά, παλιά σεξιστικά στερεότυπα». Στα συγκεκριμένα προβλήματα, δύο κοριτσάκια, η Βίκυ και η Εύη μετρούσαν πόσα κοιλά ζάχαρης θα τους χρειάζονταν προκειμένου να φτιάξουν ένα κέικ, ενώ αντίστοιχα, δύο αγοράκια, ο Σωτήρης και ο Λευτέρης, καλούνταν να υπολογίσούν ποιος από τους δύο είχε πηδήξει πιο μακριά στο άλμα εις μήκος.

Δεν είναι απαραίτητο, να ασπάζεσαι το φεμινισμό, ούτε να έχεις εντρυφήσει στην Λυς Ιριγκαρέ, για να καταλάβεις ότι το συγκεκριμένο παράδειγμα είναι τουλάχιστον σεξιστικό και σε κάθε περίπτωση ανησυχητικό, διότι με έναν σχεδόν αδιόρατο τρόπο αναπαράγει τα γνωστά στερεότυπα για τους ρόλους των φύλων. Στα συγκεκριμένα παραδείγματα, αυτό που περνάει ως «φυσιολογικό», είναι ότι η γυναίκα πρέπει να περιορίζεται στα του σπιτιού της ενώ ο άνδρας, ως φύλο δυνατό, να δημιουργεί, να επιχειρεί και να ανταγωνίζεται.

Αν πράγματι τα παιδιά του δημοτικού μαθαίνουν ότι τα αγoράκια είναι πρωταθλητές και τα κοριτσάκια μαγείρισες, αν όντως, το περιοχόμενο του διδακτικού υλικού είναι τόσο σεξιστικό, τότε μάλλον δεν πρέπει να μας προκαλεί καμία εντύπωση που και στους πιο «προοδευτικούς» χώρους, όταν οι μάσκες πέφτουν, ακούμε την υπόδειξη/προτροπή «δεν πας σπίτι σου να πλύνεις κανένα πιάτο…». Ούτε πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ακόμα και οι ίδιες οι γυναίκες, υιοθετούν αυτά τα στερεότυπα αφού από πολύ νωρίς διδάσκονται ως μοναδικό/πραγματικό λόγο ύπαρξης τους το γάμο και τη μητρότητα.

Σύμφωνα με έρευνα που διεξήγαγε το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, όμως, τα σεξιστικά στερεότυπα, η υποτίμηση, αλλά και η αδιαφορία απέναντι στην αναπτυξιακή σημασία του γυναικείου δυναμικού δεν επηρεάζουν μόνο την ποιότητα της ζωής των γυναικών, αλλά έχουν και οικονομικό κόστος. Όπως σημειώνει η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων, η υποεκμετάλευση του γυναικείου ανθρώπινου δυναμικού «αποδυνάμωσε το κοινωνικό κεφάλαιο σε τέτοιο βαθμό, ώστε οι ίδιες οι κοινωνίες που αδιαφορούν να μην αντέχουν πλέον να συνεχίσουν αυτή την πολιτική, ούτε δημογραφικά ούτε και οικονομικά».

Είναι προφανές λοιπόν ότι ένα εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο αγνοεί την ισότητα των φύλων και αντί να αποδομεί, αναπαράγει, συντηρεί και νομιμοποιεί το σχηματισμό έμφυλων στεροτυπικών συμπεριφορών, πρέπει, το λιγότερο να μας προβληματίσει. Διότι, το σχολείο, όπως επισημαίνει η Δήμητρα Κογκίδου, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης (ΠΤΔΕ) του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), δεν είναι ένας οποισδήποτε χώρος. Εκεί οι ανήλικοι, μελλοντικοί πολίτες κοινωνικοποιούνται και διαμορφώνουν εν μέρει τις αντιλήψεις τους για τους ρόλους των φύλων.

Επικοινωνώ με την Βασιλική Πλιόγκου, Διδάκτωρ Επιστημών Αγωγής του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ., για να μου εξηγήσει αν όντως τα σχολικά βιβλία του δημοτικού μαθαίνουν στα παιδιά να βάζουν ταμπέλες στους ανθρώπους με βάση το φύλο τους και γιατί εξακολουθούμε ακόμα να ασχολούμαστε με την προώθηση της ισότητας των φύλων. Μήπως ο αντισεξισμός απέτυχε;

VICE: Πώς ορίζεται ο σεξισμός;

Βασιλική Πλιόγκου: Ο σεξισμός είναι μια μορφή ρατσισμού που υποστηρίζει ότι το ένα φύλο είναι ανώτερο του άλλου. Με τον όρο αυτό επίσης, εννοούμε το σύνολο των αντιλήψεων, των στάσεων και πρακτικών, με βάση τις οποίες θεσμοθετείται η κοινωνική ανισότητα εις βάρος του ενός φύλου, καθώς και η μεροληπτική αντιμετώπισή του. Οι σεξιστές θεωρούν τις γυναίκες υποδεέστερες των ανδρών και πιστεύουν ότι αυτό πρέπει να αντανακλάται στην κοινωνία, τη γλώσσα, τα σεξουαλικά δικαιώματα και το νόμο. 

Τι ρόλο παίζει η γλώσσα στη δημιουργία του σεξισμού;

Παίζει κομβικό ρόλο. Η γλώσσα μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τρόπο τέτοιο, ώστε να γίνεται διάκριση σε βάρος του ενός ή του άλλου φύλου και να ενισχύονται τα στερεότυπα για τους ρόλους των φύλων. Ο γλωσσικός σεξισμός τις περισσότερες φορές περνάει απαρατήρητος, με αποτέλεσμα οι γυναίκες να αποκλείονται σε μεγάλο βαθμό από το πεδίο των συμβολικών αναπαραστάσεων.

Μπορείτε να μου δώσετε ένα παράδειγμα;

Ένα παράδειγμα είναι όταν χρησιμοποιουμε το αρσενικό γένος για να δηλώσουμε και τα δύο γένη ή όταν τα επαγγέλματα χωρίζονται σε αρσενικά και θηλυκά. Όταν το αρσενικό γένος αντιμετωπίζεται ως κύριαρχο νομιμοποιούνται οι άνισες σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στα φύλα και διαιωνίζονται τα έμφυλα στερεότυπα.

Τι ρόλο παίζουν τα σχολικά βιβλία στη διαμόρφωση των αντιλήψεων των παιδιών για τα φύλα;

Τα σχολικά βιβλία αποτελούν έναν από τους πιο σημαντικούς φορείς της κυρίαρχης ιδεολογίας και της μεταφοράς στάσεων και αντιλήψεων στους/στις μαθητές/τριες για το ρόλο των φύλων. Η επίδρασή τους θεωρείται καθοριστική καθώς είναι το διδακτικό μέσο το οποίο χρησιμοποιείται καθημερινά και για πολλές ώρες και το οποίο, εντέλει, εκφέρει και την επίσημη άποψη του κράτους. Όταν το παιδαγωγικό υλικό είναι σεξιστικό μπορεί άμεσα να ενισχύσει τις στερεοτυπικές αντιλήψεις των παιδιών για τα φύλα, να επηρεάσει τις στάσεις και τις συμπεριφορές τους, αλλά και να κατευθύνει τις μελλοντικές επαγγελματικές τους επιλογές.

Θεωρείτε ότι το εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιείται στις τάξεις του δημοτικού σήμερα εμπεριέχει προκαταλήψεις για τα φύλα και σεξιστικά στερεότυπα;

Ναι, πιστεύω ότι, αν και τα σημερινά εγχειρίδια έχουν αναθεωρηθεί αρκετές φορές και σε πολλά σημεία έχουν γίνει διορθώσεις και προσθαφαιρέσεις κειμένων, προβλημάτων, εικόνων και σκίτσων και παρότι είναι σίγουρα πολύ πιο προοδευτικά σε σύγκριση με τα παλαιότερα, εξακολουθούν να εμπεριέχουν -συνειδητά ή ασυνείδητα- προκαταλήψεις για τα φύλα. 

Έχει γίνει κάποια σχετική έρευνα που να το αποδεικνύει αυτό;

Κατά τα ακαδημαϊκά έτη 2006-08 το Πανεπιστημίων Ιωαννίνων και Αιγαίου, το ΑΠΘ και το Πάντειο, έκαναν μία σημαντική έρευνα με στόχο την εισαγωγή θεμάτων για την προώθηση της ισότητας των φύλων στην εκπαιδευτική διαδικασία. Στα πλαίσια της έρευνας στην οποία συμμετείχα κι εγώ ως μέλος της ερευνητικής ομάδας, εξετάσαμε διεξοδικά τα σχολικά εγχειρίδια του Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου αλλά και πολλά κείμενα παιδικής λογοτεχνίας που απευθύνονται σε τάξεις προσχολικής ηλικίας. Από την έρευνά μας φάνηκε ότι οι προκαταλήψεις για τα φύλα, τόσο στη γλώσσα όσο και την εικονογράφηση, δεν έχουν εξαλειφθεί. Για αυτόν ακριβώς το λόγο παράξαμε βοηθητικό εκπαιδευτικό υλικό για τα σχολικά εγχειρίδια μαθημάτων θεωρητικής και θετικής κατεύθυνσης, συμπεριλαμβανομένων και των αναθεωρημένων σχολικών εγχειριδίων της δεκαετίας του 2000.

Μπορείτε να μας δώσετε κάποια παραδείγματα γλωσσικού σεξισμού εντός των σχολικών βιβλίων;

Γενικά, οι στερεότυπες αναφορές είναι διάχυτες στα σχολικά βιβλία. Γι' αυτό το λόγο θα εστιάσω στα επαγγέλματα που φέρονται να κάνουν συνήθως οι άνδρες και οι γυναίκες. Στο διδακτικό υλικό ο επαγγελματικός κόσμος είναι ένας κόσμος αφιερωμένος κυρίως στον άνδρα, ο οποίος είναι ελεύθερος να δημιουργεί, να κινείται, να ταξιδεύει, κι έχει να επιλέξει από ένα ευρύ φάσμα επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Αντιθέτως, τα επαγγέλματα που παρουσιάζονται να ασκούν οι γυναίκες είναι περιορισμένα. Συνήθως, προβάλλονται τα παραδοσιακά «γυναικεία» επαγγέλματα, όπως: νοσοκόμα, βιβλιοθηκάριος, δασκάλα μπαλέτου, δακτυλογράφος, αγρότισσα, παιδίατρος ή οδοντίατρος. Συχνά όταν η γυναίκα εργάζεται βοηθά τον άνδρα της χωρίς μισθό ή εργάζεται από ανάγκη. Η συμμετοχή του άνδρα σε μια σειρά οικονομικών δραστηριοτήτων έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνει το γόητρο και η δύναμή του. Ενώ αντίθετα η γυναίκα παρουσιάζεται με περιορισμένη οικονομική δυνατότητα, η οποία της επιτρέπει να αγοράζει κυρίως προϊόντα για το σπίτι. Όμως, και αυτή η δραστηριότητα γίνεται μέσα από την αόριστη αναφορά της θέσης της μέσα στην οικογένεια κι όχι ως ένα ανεξάρτητο άτομο. Π.χ.: «η μητέρα αγόρασε από τη λαϊκή αγορά 10 κιλά φρούτα», «η μητέρα της Ελένης αγόρασε 12 μ. 5 δεκ. 5 εκ. κουρτίνα. Η θεία της αγόρασε 12,75 μ…», «η μητέρα αγόρασε για το χωλ ένα χαλί…», «η μητέρα αγόρασε ένα κουτί μαρμελάδα για τα παιδιά…».

Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο του σεξισμού στην εκπαίδευση;

Το ζητούμενο είναι να γίνεται χρήση παιδαγωγικού υλικού χωρίς διακρίσεις στα φύλα. Καθοριστικής όμως σημασίας είναι και η στάση των εκπαιδευτικών όλων των βαθμίδων και κυρίως της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ο ρόλος της οποίας είναι πολύ σημαντικός γενικά στην αρχική διαμόρφωση των αντιλήψεων των παιδιών για κάθε κοινωνικό ζήτημα και ειδικά για τα φύλα. Άρα, η αλλαγή του κρυφού αναλυτικού προγράμματος είναι το πρώτο και το πιο σημαντικό βήμα στην αντιμετώπιση του προβλήματος του σεξισμού στην εκπαίδευση.

Τι είναι το κρυφό αναλυτικό πρόγραμμα;

Εκτός από το επίσημο αναλυτικό πρόγραμμα, μέσα στο σχολείο λειτουργεί ένα άλλο ανεπίσημο, το οποίο δε διδάσκεται, αλλά μαθαίνεται μέσα από τις ανεπίσημες μορφές της διδασκαλίας. Το κρυφό αναλυτικό πρόγραμμα ή παραπρόγραμμα, είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνο για τη μετάδοση αξιών, στάσεων και πεποιθήσεων στους μαθητές και στις μαθήτριες. Ανάμεσα στις στάσεις και αξίες τις οποίες μεταδίδει είναι και οι στάσεις για τους ρόλους των φύλων. Είναι σημαντικό λοιπόν οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί να αναγνωρίζουν τη σημασία της μη σεξιστικής εκπαίδευσης και να έχουν επιμορφωθεί κατάλληλα ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν αυτά τα ζητήματα. 

Το εκπαιδευτικό σύστημα στην Ελλάδα είναι τελικά εναρμονισμένο με τις αρχές της ισότητας των φύλων; 

Δεν θεωρώ ότι έχει υπάρξει κάποια συστηματική πρωτοβουλία για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα του σεξισμού στο εκπαίδευτικό σύστημα. Η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι μία διαδικασία που αποσκοπεί στη χάραξη, εφαρμογή και αξιολόγηση πολιτικών ισότητας, έτσι ώστε και τα δύο φύλα να επωφελούνται ισότιμα από όλες τις πολιτικές και δράσεις, σε όλα τα επίπεδα και στάδια της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Η συγκεκριμένη οπτική θα πρέπει να διαπνέει και το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα σε όλες του τις βαθμίδες, ώστε να μπορούμε να ισχυριστούμε την πλήρη εναρμόνισή του με τις αρχές της ισότητας των φύλων.