Παιδική φωτογραφία και αθωότητα

Η παιδική αθωότητα ανάλογα με τη ματιά κάθε φωτογράφου

Η μητέρα μου ήταν σπουδαία με τις φωτογραφίες. Κάστρα στην άμμο, σβήσιμο κεριών στην τούρτα των γενεθλίων, ένα καινούργιο φόρεμα για πάρτι: κανένα γεγονός των παιδικών μου χρόνων δεν ήταν τόσο ασήμαντο που να μην αξίζει μια προσεκτικά επιλεγμένη θέση στα άλμπουμ της. Σαν ανήσυχο κοριτσάκι και ντροπαλή έφηβος, έβρισκα την προσήλωσή της στη φωτογραφική μηχανή βαρετή και, αργότερα, ενοχλητική. Τώρα καταλαβαίνω καλύτερα εκείνη την εμμονή της να αιχμαλωτίζει τις εικόνες: πόσο φωτογενή είναι τα παιδιά που αγαπάς, πόσο απίστευτο είναι που δεν θα υπάρξει ποτέ άλλη στιγμή στην ανάπτυξή τους ακριβώς όμοια με τούτη δω.

Από τότε που η φωτογραφική μηχανή έγινε προσιτή στους περισσότερους, οι φωτογραφίες αναδείχτηκαν ο κυρίαρχος χρονικογράφος της οικογενειακής ζωής στον οικονομικά προηγμένο κόσμο. Προηγουμένως, μόνο εκείνοι που ανήκαν σε οικογένειες αρκετά πλούσιες ώστε να μπορούν να παραγγείλουν πορτρέτα είχαν τη δυνατότητα να δουν το πώς ήταν η όψη τους στα παιδικά τους χρόνια. Αυτός ο εκδημοκρατισμός, όμως, φέρει ένα φορτίο. Οπως παρατήρησε η Σούζαν Σόνταγκ: «Το να μπορείς να δεις τον εαυτό σου ή τους γονείς σου σε παιδική ηλικία είναι μια εμπειρία μοναδική στην εποχή μας. Η φωτογραφική μηχανή οδήγησε τους ανθρώπους σε μια καινούργια, και ουσιαστικά παθητική, σχέση με τον εαυτό τους, τη φυσική τους εμφάνιση, το μεγάλωμα, την ίδια τους τη θνητότητα».
Αυτή η καθημερινή κατασκευή αναμνήσεων, άλλωστε, δεν είναι τόσο έντιμη όσο υπονοεί η απλότητα της εκτέλεσής της. Εκείνες οι «χαμογελαστές» στιγμές μπορεί να αποτυπώθηκαν μετά από ανυπόφορη πίεση του φωτογράφου-σκηνοθέτη, πριν από έναν καβγά, την ώρα που πονούσε το πληγωμένο σου γόνατο. Τα ευτυχισμένα στιγμιότυπα που έρχονται από μακριά με τη μορφή χριστουγεννιάτικης κάρτας παρουσιάζουν συνήθως μια λουστραρισμένη οικογενειακή ταυτότητα. Και, σε μια εποχή όπου επικρατεί πανικός για την εξάπλωση της παιδοφιλίας, όπου τα παιδιά εμφανίζονται στα ρεπορτάζ με θολή μάσκα στο πρόσωπο και ο υπάλληλος στο φωτογραφικό κατάστημα μπορεί να γίνει ο αυτόκλητος κριτής της ευπρέπειας των οικογενειακών σου φωτογραφιών, ενώ στους γονείς απαγορεύεται να φωτογραφίσουν σχολικές χριστουγεννιάτικες παραστάσεις, η φωτογράφιση παιδιών έχει γίνει ένα αρκετά αγχωτικό άθλημα.
Ο ερασιτέχνης φωτογράφος δεν προβάλλει αξιώσεις υψηλής τέχνης, ωστόσο ισχύουν και γι' αυτόν οι ίδιες ανησυχίες όσον αφορά την αδιακρισία, την ανειλικρίνεια και τη δυνητική πρόκληση, όλα αυτά που προκαλούν αντιδράσεις εναντίον εκείνων που δουλεύουν δημιουργικά μέσα στην οικογενειακή σφαίρα και κατόπιν εκθέτουν δημόσια τη δουλειά τους. Από τη δεκαετία του '70, καλλιτέχνες όπως η Ναν Γκόλντιν, ο Ντικ Μπλάου και ο Ρόμπερτ Μάπλθορπ έχουν χρησιμοποιήσει τη φωτογραφία για να θέσουν σε αμφισβήτηση την πολιτιστική αμφιθυμία μας απέναντι στις εικόνες των παιδιών. Σχέδιό τους ήταν να ανατρέψουν τη ρομαντική εξιδανίκευση του παιδιού στην τέχνη, από τον 18ο αιώνα και μετά, η οποία φετιχοποίησε το παιδί για ό,τι δεν ήταν: χωρίς σεξουαλικότητα, χωρίς γνώση, αμόλυντο από την ενήλικη εμπειρία. Και με την ανατροπή αυτή, θέλησαν να προκαλέσουν την εσωτερική αίσθηση του θεατή για το πώς πρέπει να είναι και να φαίνεται η παιδική ηλικία.

Λογοκρισία υπό τον φόβο της παιδικής πορνογραφίας
Ιδιαίτερα σημαντική φωτογράφος ήταν η Σάλι Μαν, της οποίας το άλμπουμ «Immediate Family», όπου παρουσίασε τα τρία παιδιά της συχνά γυμνά και σε πόζες με υποδόρια ερωτική ένταση, προκάλεσε θόρυβο όταν εκδόθηκε, το 1992. Η Μαν, ίσως η μεγαλύτερη ζώσα φωτογράφος της Αμερικής, της οποίας το έργο καλύπτει μεγάλο φάσμα θεμάτων και τεχνοτροπιών, εξέφρασε την απογοήτευσή της που της κόλλησαν την ετικέτα «αυτή που φωτογράφισε γυμνά τα παιδιά της». Και είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι πιο αμφιλεγόμενες από τις φωτογραφίες εκείνης της σειράς απουσιάζουν από την πρώτη αναδρομική έκθεση έργων της στη Βρετανία, που φιλοξενείται αυτόν τον καιρό στην Photographer’s Gallery στο Λονδίνο. Είναι αδύνατον να γνωρίζουμε αν αυτό ήταν τυχαίο ή προσχεδιασμένο, όμως ο όλο και αυστηρότερος έλεγχος της παιδικής και εφηβικής γυμνότητας που έχει προκληθεί από την έκρηξη της παιδικής πορνογραφίας στο Ιντερνετ, μαζί με τον χυδαίο λαϊκισμό των ταμπλόιντ που μπερδεύουν το παιδικό πορνό με την τέχνη, έχει οδηγήσει σε κρούσματα λογοκρισίας εναντίον παρόμοιων έργων του Μάπλθορπ και της Ναν Γκόλντιν την τελευταία δεκαετία στη Βρετανία.
Ακριβώς όπως η Σάλι Μαν «ξηλώνει» τις κοινοτοπίες γύρω από την παιδική αθωότητα και προβάλλει τα σώματα των παιδιών ως τοπία ενήλικης αμηχανίας και όχι βεβαιότητας, είναι το ίδιο ανατρεπτική και στον τρόπο που η επαγγελματική ζωή της επηρεάζεται από τα καθήκοντά της ως μητέρας. Η οικειότητα των μορφών, η διαδραστική θέση τους στην οικογενειακή ζωή, οδήγησε πολλούς να θέσουν το ερώτημα μήπως η Μαν εκμεταλλευόταν τα παιδιά της για χάρη των δικών της καλλιτεχνικών φιλοδοξιών. Τα ενήλικα σήμερα παιδιά της έχουν έκτοτε μιλήσει για την υπερηφάνειά τους για το έργο της μητέρας τους και για το δικαίωμα βέτο που έχουν όσον αφορά την επίδειξη των φωτογραφιών τους. Σε πρακτικούς όρους, τέτοιες τεχνικά αυστηρές και συγκροτημένες εικόνες δεν θα μπορούσαν να έχουν γίνει εφικτές χωρίς τη συναίνεσή τους και τη συνειδητή συμμετοχή τους. Αυτό σαφώς δεν ίσχυε στην περίπτωση των θυγατέρων του Νεοϋορκέζου καλλιτέχνη της ποπ αρτ Λάρι Ρίβερς, οι οποίες την περασμένη εβδομάδα δημοσιοποίησαν τη διαμάχη τους με το ίδρυμα του αποβιώσαντος πατέρα τους, για να εμποδίσουν την προβολή κινηματογραφικού υλικού που τράβηξε εκείνος όταν τα κορίτσια ήταν σε εφηβική ηλικία.
Είναι μια επίκαιρη υπενθύμιση σε όλους, να μη βλέπουμε με συναισθηματισμό την καλλιτεχνική ακεραιότητα των παιδιών και των εφήβων. Κατά βάση, κανένα παιδί δεν θέλει να απογοητεύσει τους γονείς του. Αλλά η ειρωνεία είναι πως, σε άμεση αντίθεση με την ενήλικη αστυνόμευση των εικόνων της παιδικής ηλικίας, τα ίδια τα παιδιά είναι σήμερα πιο πρόθυμα να εισβάλουν στην ιδιωτική τους σφαίρα μέσα από το Ιντερνετ και να χρησιμοποιήσουν τις πιο τελευταίες τεχνολογίες για να κατασκευάσουν ψηφιακούς σωσίες που να ικανοποιούν τα γούστα τους και τη μόδα. Η σύγχρονη νεολαία έχει μια εντελώς διαφορετική σχέση με τη φωτογραφική εικόνα, μια σχέση που είναι πολύ πιο δημόσια και ευμετάβλητη από ποτέ πριν.
Κατά μία έννοια, η γενιά αυτή κάνει τη δουλειά των καλλιτεχνών για λογαριασμό τους. Τα αποτελέσματα μπορεί να μην είναι τόσο προσεγμένα, αλλά διατηρούν την αναγνώριση ότι τα πορτρέτα της οικογενειακής σφαίρας, και ιδιαίτερα των παιδιών μέσα σε αυτήν, έχουν πολλαπλές σημασίες και ότι η αντιλογία στην αθωότητα –όσο και αν είναι ανησυχητική ή προκλητική– δεν σημαίνει απαραιτήτως διαφθορά.

Διαβάστε σχετικά την περιπέτεια μιας οικογένειας που ξεκίνησε από φωτογραφίες των παιδιών και δείτε το έργο των Anne Geddes, Roger Mayne και της Sally Mann.