Μήνας Pride: η συμπερίληψη στα παιδικά και εφηβικά βιβλία

Το κείμενο υπογράφουν οι:

Ελένη Αθανασοπούλου, Μαριάννα Γιαννουλάκη και Ζωή Κοσκινίδου

Ο Ιούνιος είναι ο μήνας Υπερηφάνειας για τη ΛΟΑΤ κοινότητα, αλλά και για όλους, μιας και δεν είναι απλώς μια ακόμα γιορτή με φεστιβαλικό χαρακτήρα, αλλά μια υπενθύμιση ότι όλα τα άτομα, ανεξαρτήτως φύλου, προσδιορισμού και ταυτότητας, αποτελούν μέρος της ίδιας κοινωνίας. Χρησιμοποιείται η λέξη “υπερηφάνεια” θέλοντας να προσδώσει ειδικό βάρος και να υποβιβάσει την ντροπή και το κοινωνικό στίγμα που δυστυχώς ακόμα και στις μέρες μας βαραίνει τα ΛΟΑΤ άτομα. Το θέμα της συμπερίληψης είναι κάτι που μας απασχολεί πολύ, ως αναγνώστες, ως γονείς αλλά και ως ανθρώπους που ασχολούμαστε με το παιδικό βιβλίο. Πέρυσι κάναμε μια πρώτη προσπάθεια στην Κόκκινη Αλεπού να βρούμε εφηβικά και νεανικά βιβλία, ελληνικά ή μεταφρασμένα στα ελληνικά, που να συμπεριλαμβάνουν στην πλοκή ΛΟΑΤ χαρακτήρες. Δυστυχώς, η έρευνά μας απέφερε πενιχρά αποτελέσματα, με έξι μόλις βιβλία, εκ των οποίων μόνο δύο γραμμένα από Έλληνες συγγραφείς.

Από τον λογαριασμό του Book_Club της Κόκκινης Αλεπούς: Το άλλο μισό του κόσμου, Τούλα Τίγκα, εκδ. Πατάκη, Τη νύχτα που έσβησαν τ’ αστέρια, Βασίλης Παπαθεοδώρουμ, εκδ. Καστανιώτη, Ο Σάιμον ενάντια στην ανθρωπότητα, Becky Abertali, εκδ. Πατάκη, Θα σου χαρίσω τον ήλιο, Jandy Nelson, εκδ. Πατάκη, Τα πλεονεκτήματα του να είσαι στο περιθώριο,Stephen Chbosky, εκδ. Τόπος, Κάθε μέρα άλλος, David Levithan, εκδ. Πατάκη.

Φέτος, αποφασίσαμε να συμπεριλάβουμε στο αφιέρωμά μας βιβλία όλων των ηλικιών, ελληνικά, μεταφρασμένα και ξενόγλωσσα, εικονογραφημένα, γνώσεων, λογοτεχνικά, graphic novel, αλλά και γνώσεων, με σκοπό να δημιουργήσουμε έναν όσο το δυνατόν πιο πλήρη κατάλογο με συμπεριληπτικά βιβλία. Γιατί τα βιβλία μάς προσφέρουν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να γνωρίσουμε το διαφορετικό, να εξηγήσουμε σε ένα μικρό παιδί το δικαίωμα όλων, μικρών και μεγάλων, να είναι ο εαυτός τους, να ενημερωθούμε εμείς οι ίδιοι ως γονείς, να μιλήσουμε με τα παιδιά μας και εντέλει να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε ως κοινωνία, να γίνουμε πιο ανοιχτοί απέναντι σε αυτό που καποιοι ορίζουν ως διαφορετικό. Όπως και στην προηγούμενη έρευνά μας, δυστυχώς η πλειονότητα των βιβλίων που παρουσιάζουμε είναι ξενόγλωσσα κι όχι ελληνικής παραγωγής, όμως παρατηρούμε μια μικρή κινητικότητα των Ελλήνων εκδοτών ως προς τις επιλογές τους τόσο σε ελληνικά κείμενα, όσο και σε προτάσεις μεταφρασμένων τίτλων.

Εικονογραφημένα βιβλία

Ξεκινάμε με παιδικά βιβλία όπου παιδιά ψάχνουν να βρουν τον εαυτό του πέρα από τα στερεότυπα που επιβάλλει το περιβάλλον τους, αγόρια που το πώς αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους δε συνάδει με τα συνήθη πρότυπα και στερεότυπα του φύλου τους. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι η Ντουλάπα της Στέργιας Κάββαλου, που κυκλοφόρησε το 2021 από τις Εκδόσεις Ποταμός, σε εικονογράφηση Ζακλίν Ποελνάκη (παιδιά ηλικίας 4-6). Το βιβλίο αφορά κάθε παιδί που νιώθει σαν τον μικρό Αναστάση, που επειδή θέλει να φοράει ροζ ρούχα και να παίζει με κούκλες κρύβεται στη ντουλάπα με τα «απαγορευμένα», γιατί φοβάται τις αντιδράσεις των άλλων και που η μαμά του, που τον αγαπάει, τον καταλαβαίνει και το αποδέχεται. Ένα βιβλίο, όχι κατ΄ανάγκη για ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά, αλλά που σίγουρα κατορθώνει να μας κάνει εικόνα λίγες από τις ανησυχίες και τους φόβους ενός ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιού.

Το ξενόγλωσσο Julian is a Mermaid της Jessica Love (ηλικίες 6+), ένα βραβευμένο, πολυμεταφρασμένο και πολυσυζητημένο βιβλίο, με εκπληκτική εικονογράφηση όπου ο Julian, ένας μικρός Αφρομεξικανός φαντασιώνεται ότι μεταμορφώνεται σε γοργόνα, γεγονός που γίνεται αμέσως και πλήρως αποδεκτό από τη γιαγιά του και τις φίλες της καθώς γνωρίζουν ότι η ζωή είναι πολύ μικρή για να μην είσαι ο εαυτός σου και του δίνουν ξεκάθαρα το μήνυμα ότι «δεν είσαι μόνος σου».

Ένα απολαυστικό βιβλίο που σπάει στερεότυπα με πολύ χιούμορ είναι το Σκουλήκι αγαπάει σκουλήκι των J.J. Austrian & Mike Curato, που στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κλειδάριθμος σε μετάφραση της Ηλιάνας Αγγελή. Ευφάνταστη η επιλογή δύο σκουληκιών, άφυλα ως ζώα, που απλά αγαπιούνται και θέλουν να παντρευτούν και αναπόφευκτα αντιμετωπίζουν όλα τα στερεοτυπικά «πρέπει» μιας γαμήλιας τελετής που επιλύονται με χιούμορ και ανατροπές καθώς νυφικό και κοστούμι μοιράζονται στα δύο.

Υπάρχουν και συμπεριληπτικά βιβλία που καλούνται να ανοίξουν συζητήσεις και να εξοικειώσουν τα παιδιά με οικογένειες που διαφοροποιούνται από το κλασσικό πρότυπο οικογένειας «μαμά-μπαμπάς-παιδί». Όπως αναφέρει και η Κατρίνα Τσάνταλη στον πρόλογο του βιβλίου της «Οικογένεια είναι…» (εικ. Κώστας Θεοχάρης, Εκδόσεις Διόπτρα, ηλικίες 4+) στόχος είναι κανένα παιδί να μη βιώνει περιθωριοποίηση ή απόρριψη επειδή η οικογένεια του δε μοιάζει με αυτές των άλλων παιδιών. Έτσι ο Γιώργης μπορεί να είναι το δικό μας παιδί και τα παιδιά της τάξης του Γιώργη, οι συμμαθητές του δικού μας παιδιού.

Στην ίδια λογική και «Το πιο Μεγάλο Βιβλίο για τις οικογένειες» των Mary Hoffman και Ros Asquith (μτφρ. A. Παπαθεοδούλου, εκδ. Ίκαρος, ηλικίες 4+, προσωρινά εξαντλημένο), ένα βιβλίο που στηρίζεται κατά κύριο λόγο στο χιούμορ που αποτυπώνεται στην εικονογράφηση και γίνεται αφορμή για συζητήσεις ανάμεσα σε μικρούς και μεγάλους για τη διαφορετικότητα σε πολλά επίπεδα.

Το «We belong together» του εξαιρετικού Todd Parr μας λέει πως υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί τρόποι να φτιάξεις μια οικογένεια, μας μεταφέρει όμως στη καθημερινότητα μιας θετής οικογένειας που σε κάθε σελίδα του βιβλίου διαφοροποιείται αποκτώντας ακόμη και δύο μαμάδες, και χαίρεται με όλα τα απλά καθημερινά πράγματα που ενώνουν τα πολύχρωμα μέλη της.

Στο «Μια μεγάλη οικογένεια» της Roca Elisenda σε εικονογράφηση Rocio Bonilla (μτφρ. Α. Παπαθεοδούλου, εκδ. Ικαρος, ηλικίες 5+), όλες οι διαφορετικές οικογένειες μιας γειτονιάς παρελαύνουν μπροστά μας καθώς τα παιδιά αποφασίζουν να στήσουν μια γιορτή με πρωταγωνίστρια τη μικρή Βιολέτα, που χαίρεται να μυρίζει τα λουλούδια στο ανθοπωλείο των δύο μαμάδων της Νόρας και τα γλυκά από το ζαχαροπλαστείο των μπαμπάδων της Εστρέγια. Ένα βιβλίο που εύκολα κερδίζει την προσοχή του μικρού αναγνώστη.

Τέλος, δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε το αγαπημένο The girls των Lauren Ace και Jenny Loulie, ένα βιβλίο για τέσσερα κορίτσια και μία μηλιά που γίνεται το καταφύγιο της φιλίας τους και τα ακολουθεί σε όλη τη διαδρομή τους από παιδιά ως ενήλικες. Ένα βιβλίο-ύμνος στη διαφορετικότητα και την αποδοχή του άλλου από όπου δε θα μπορούσε να λείπει και μια ομοφυλοφιλική σχέση.

Το Ane Mona y Hulda (απευθύνεται σε παιδιά 4-7 ετών) της Jenny Jordahl, είναι μια εκπληκτική ισπανόφωνη ιστορία που αναπτύσσει προοδευτικά δύο παράλληλους κόσμους θηλυκών πλασμάτων, στη θάλασσα και στο δάσος. Αν και όλες βρίσκουν το αρσενικό ταίρι τους αργά ή γρήγορα, υπάρχουν δύο που σε καμία δεν εντύπωση οι άντρες, όσους κι αν γνωρίσουν. Θέλοντας να γνωρίσουν άλλους κόσμους και να ξεφύγουν από τα όρια που έχει θέσει στην καθεμιά ο δικός της κόσμος, η Hulda καθρεφτίζεται στο νερό της θάλασσας στο σημείο ακριβώς που αναδύεται η Ane Mona!

Ενώ τα βιβλία εμπλέκουν τη διαφορετικότητα σε διάφορα επίπεδα, τα Uncle bobby’s wedding της Sarah S. Brannen (ηλικίες 4 – 6) και Ritu Weds Chandni της Ameya Narvankar (ηλικίες 4 – 6) έχουν στο επίκεντρο το γάμο ομόφυλων ζευγαριών. Η Χλόη έχει έναν αγαπημένο θείο, τον Μπομπ. Δε θέλει να τον χάσει και έτσι, όταν εκείνος ανακοινώνει τον γάμο του στην οικογένεια, όλοι χαίρονται εκτός από την ανιψιά του. Όμως περνώντας χρόνο με το ζευγάρι, η Χλόη καταλαβαίνει πως όχι μόνο δε θα τον χάσει, αλλά θα αποκτήσει και έναν ακόμη! Η προετοιμασία του γάμου και το χαρμόσυνο γεγονός δεν έχουν σε τίποτα να ζηλέψουν τους συμβατικούς γάμους ετερόφυλων ζευγαριών. Γιατί όπως λέει η μαμά στην Χλόη «όταν οι μεγάλοι αγαπιούνται πολύ, καμιά φορά παντρεύονται». Τόσο απλά. Στο Ritu Weds Chandni o γάμος των γυναικών από την Ινδία δεν έχει την ίδια τύχη. Κάποιοι συγγενείς δεν ‘εγκρίνουν’ και απουσιάζουν, ενώ η γειτονιά αποδοκιμάζει τις νύφες που ηγούνται των οικογενειών τους προς τη συνεύρεση και το γάμο, ακολουθώντας όλες τις τοπικές παραδόσεις. Όμως, η αγάπη και η αποδοχή της, νικούν και πάλι.

Τα δύο επόμενα βιβλία έχουν στο επίκεντρο την ταυτότητα, όταν αυτή είναι ασύμβατη με την αποδοσμένη. Στο Κόκκινο: Η ιστορία ενός κραγιονιού του Michael Hall (μτφρ. Ειρήνη Σημεωνίδου, εκδ. Πουά) πρωταγωνιστής είναι ένα κόκκινο κραγιόνι. Κόκκινο επειδή το λέει το ταμπελάκι του, όχι επειδή αληθινά είναι. Όσο και αν προσπαθεί, μπλε αποτύπωμα έχει. Αν και η αποδοχή αργεί να έρθει, ένας καινούριος φίλος κάνει τη διαφορά: βλέπει αμέσως τον αληθινό εαυτό του κραγιονιού και το εκτιμά. Η παραδοχή του κόκκινου μπλε εαυτού του το ανεβάζει -κυριολεκτικά και μεταφορικά- στα σύννεφα.

Αντιστοίχως, στο ανθρώπινο βασίλειο, ο Λυρικός είναι ένας πρίγκηπας που νιώθει ανάξιος να διαδεχθεί το θρόνο του πατέρα του. Στη μεγάλη γιορτή των 16ων γενεθλίων του, αποχωρεί. Και επιστρέφει αποφασιστικά ως Λύρα. Η αποδοχή από τους γονείς της είναι στιγμιαία, η αγάπη τους αμείωτη. Αυτό που μετράει είναι Η Βασιλική καρδιά του Γκρεγκ ΜακΓκούν (εκδόσεις Πολύχρωμος Πλανήτης, μτφρ.: Δρ. Ανδρομάχη Μπούνα και Γεωργία Κιζιρίδου), όποιο και αν είναι το φύλο του σώματος που την περιβάλει. Η Λύρα επιτέλους νιώθει αγνή, δυνατή και αληθινή. Να σημειωθεί εδώ ότι η Βασιλική Καρδιά είναι το μοναδικό βιβλίο που αναφέρεται ξεκάθαρα σε διεμφυλικό χαρακτήρα και που κυκλοφορεί και στα ελληνικά. Ένα παραμύθι που υμνεί τη φυλοδιαφορετικότητα, παρουσιάζοντας γλαφυρά τη σύγκρουση των παραδοσιακών οικογενειακών εθίμων με την ατομική επιλογή και τη διαφορετικότητα, ενώ μπήκε στα βιβλία της χρονιάς του Ελληνικού Πολιτιστικού Όμιλου Κυπρίων Ελλάδας.

Παιδικά βιβλία

Κι ενώ τόσο στα εικονογραφημένα όσο και στα εφηβικά και τα graphic novels έχουμε δείγματα συμπεριληπτικών βιβλίων και στα ελληνικά, έστω και λίγα, η κατηγορία του παιδικού βιβλίου, αυτή δηλαδή που περιλαμβάνει τα βιβλία για παιδιά από 8 έως 12 ετών, δεν περιλαμβάνει ούτε ένα στη γλώσσα μας. Στην αγορά των middle grade books και chapter books εκτός Ελλάδας θα βρούμε βέβαια πληθώρα ιστοριών, οπως για παράδειγμα, το Drama της Raina Telgemeier, το A Possibility of Whales της Karen Rivers, το The Prince and the Dressmaker της Jen Wang και φυσικά το George των Alex Gino, εξαιρετικά δείγματα συμπεριληπτικών βιβλίων που απευθύνονται σε παιδιά δημοτικού. Θέλουμε να ελπίζουμε όμως πως όπως έχουν γίνει βήματα στις άλλες δύο κατηγορίες βιβλίων, θα γίνουν και σε αυτή και μάλιστα σύντομα.

Εφηβικά και graphic novels

Το The Every Body Book : The LGBTQ+ Inclusive Guide for Kids about Sex, Gender, Bodies, and Families αφορά περισσότερο μεγαλύτερα παιδιά και εφήβους. Είναι κυριολεκτικά «το βιβλίο για κάθε άνθρωπο», οποιασδήποτε βιολογίας, ταυτότητας και έκφρασης φύλου και με κάθε σεξουαλικό προσανατολισμό. Είναι ένα βιβλίο γνώσεων γύρω από το σεξ, το φύλο, το σώμα και την κάθε μορφής οικογένεια, με απολύτως ορθή γλώσσα, τόσο από πλευράς ορολογίας, όσο και του κειμένου ως σύνολο. Με πλήρως αντιπροσωπευτική εικονογράφηση του περιεχομένου, αλλά και της πραγματικότητας.

To Heartstopper είναι ένα παγκόσμιο εκδοτικό φαινόμενο που ξεκίνησε ως webcomic στο Tumblr και το Tapas, με περισσότερα από 52,1 εκατομμύρια views ως σήμερα. Η δημιουργός του, Αlice Oseman ζήτσε τη στηριξη του κοινού μέσω crowd-funding ώστε να μπορέσει να τυπώσει κάποια λογιστά αντίτυπα. Ο εκδοτικός Hachette Children’s Group αγόρασε τα δικαιώματα και εξέδωσε το Heartstopper 1 την άνοιξη του 2019 και ακολούθησαν ο δεύτερος τόμος τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς, ακόμα δύο τόμοι και ένα βιβλίο ζωγραφικής. Την άνοιξη του 2022 είδαμε και στο Netflix τη μεταφορά των βιβλίων με πρωταγωνιστές τους Kit Connor και Joe Locke. Το Heartstopper αφηγείται τις ζωές δύο έφηβων αγοριών, του Nick και του Charlie, τη γνωριμία τους στο σχολείο, τη φιλία που αναπτύσσουν και το πώς εξομολογείται τελικά ο ένας στον άλλο τον έρωτά του. Η σειρά graphic novel Heartstopper κυκλοφόρησε μόλις και στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Διόπτρα (ηλικίες 14+)

Πάλι από τις εκδόσεις Διόπτρα, είδαμε τον Φεβρουάριο του 2022 να κυκλοφορεί στα ελληνικά το “Στο τέλος πεθαίνουν και οι δυο“, το βιβλίο του Adam Silvera που στο εξωτερικό εκδόθηκε το 2017, αλλά το BookTok στο TikTok επανέφερε στην επικαιρότητα τρία χρόνια μετά, το 2020. Πρόκειται για ένα από τα ευπώλητα νεανικά μυθιστορήματα στην Αμερική, που αφηγείται μία μέρα από τις ζωές του Ματέο Τόρεζ και του Ρούφους Εμετέριο. Στημένη η πλοκή στο κοντινό μέλλον, παρακολουθούμε στις πρώτες σελίδες του βιβλίου την ενημέρωση των δύο πρωταγωνιστών από την Δελτίο Θανάτου, μια εταιρεία που μπορεί να προβλέψει τους θανάτους ατόμων, ενημερώνοντάς τους ότι τους απομένουν μόνο 24 ώρες (ή λιγότερες) για να ζήσουν. Ο Ματέο και ο Ρούφους, δύο άγνωστα μεταξύ τους αγόρια, θέλουν για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, να κάνουν έναν νέο φίλο. Έχουν μόνο είκοσι τέσσερις ώρες. Μέσα από την εφαρμογή Ο Τελευταίος Φίλος ο Ρούφους και ο Ματέο πρόκειται να συναντηθούν για την τελευταία μεγάλη περιπέτεια· να ζήσουν μια ολόκληρη ζωή μέσα σε μια μέρα… Μια ιστορία που υπενθυμίζει ότι δεν υπάρχει ζωή χωρίς θάνατο, αγάπη χωρίς απώλεια και ότι είναι δυνατόν να αλλάξει αναπάντεχα όλος ο κόσμος μας. Το βιβλίο πρόκειται να γίνει και τηλεοπτική σειρά από τον δημιουργό της σειράς Brigderton, ενώ ο Adam Silvera πρόκειται να κυκλοφορήσει στις 4 Οκτωβρίου του 2022 το prequel The First to Die at the End.

Για κλείσιμο κρατήσαμε ένα βιβλίο Τέχνης που εκδόθηκε το 2019 από το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης. Το The Rainbow Flag: Bright, Bold, and Beautiful γράφτηκε από τη Michelle Millar Fisher, εικονογραφήθηκε από την Kat Kuang και μιλάει για την τέχνη που κρύβουν αυτά τα μικρά κομμάτια υφάσματος, οι σημαίες. Πρόκειται για ένα εικονογραφημένο βιβλίο που απευθύνεται σε μικρά και μεγάλα παιδιά, το οποίο αφηγείται την ιστορία μιας ομάδας ανθρώπων που έβαψαν και έραψαν μεταξύ τους λωρίδες υφάσματος και δημιούργησαν την πρώτη σημαία ουράνιο τόξο, στο San Francisco κατά τη διάρκεια του Gay Freedom Day Parade το 1978. Με επικεφαλής τον νεαρό τότε καλλιτέχνη Gilbert Baker, αυτή η ομάδα φίλων δημιούργησαν τη σημαία με την οποία παρέλεσαν στο Pride Parade. Την ήθελαν να είναι φωτεινή και λαμπερή, ώστε να μπορεί να τη δουν όλοι από μακριά. Την ήθελαν να είναι έντονη χρωματικά, ώστε να οδηγεί το πλήθος. Την ήθελαν να είναι όμορφη, όπως η αγάπη που γιορτάζεται στις παρελάσεις Υπερηφάνειας. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία της σημαίας που αποτελεί πλέον παγκόσμιο σύμβολο της ΛΟΑΤ+ κοινότητας. Το βιβλίο αυτό μιλάει μέσα από την ιστορία της δημιουργίας της σημαίας του Pride, γενικά για τις σημαίες και αποτελεί ένα εξαιρετικό βιβλίο γνώσεων για παιδιά, εντελώς διαφορετικό από αυτά που έχουμε συνηθίσει, για τις σημαίες γενικά και αυτό που οι αγγλοσάξωνες αποκαλούν Vexillology.

Διαβάστε εδώ το άρθρο “Γιατί δεν εκδίδονται LGBTQ βιβλία στην Ελλάδα“.

Πηγή: Κόκκινη Αλεπού