Κοινά Σχολικά Μυστικά

Μέχρι πρόσφατα, ο ομοφοβικός και τρανσφοβικός εκφοβισμός στα ελληνικά σχολεία ήταν το τελευταίο ταμπού. Ένα θέμα που κανείς δεν ήθελε να αγγίξει. Τη σιωπή, όμως, πληρώνουν ακριβά και μοναχικά τα θύματα. Οι αφήγησεις των ανθρώπων που το έζησαν μοιάζουν με σχολικούς εφιάλτες.

Κατερίνα Οικονομάκου

Οι ιστορίες που μου αφηγείται ο νεαρός άνδρας που κάθεται απέναντί μου, σε ένα κεντρικό καφέ της Αθήνας, συνθέτουν το χρονικό μιας κακοποίησης που διήρκεσε σχεδόν μια δεκαετία. Όσο μιλάει, προσπαθώ μέσα μου να αποφασίσω αν αυτά που ακούω με εκπλήσσουν, αν οι εικόνες που περιγράφει με βρίσκουν απροετοίμαστη ή αν με σοκάρουν.

Στα 25 του χρόνια σήμερα, ο Ηλίας Λουκόπουλος ανασύρει από τη μνήμη του μερικά από εκείνα τα περιστατικά που έκαναν τη ζωή του στο σχολείο να μοιάζει με εφιάλτη. «Κοιτάζοντας πίσω, μπορώ να επιβεβαιώσω ότι όλα ξεκίνησαν όταν πήγαινα ακόμη στο Δημοτικό» λέει. «Αν με ρώταγες τότε, δεν θα ήξερα να σου πω τι μου συμβαίνει. Νόμιζα ότι μπορεί να φταίω εγώ που με φώναζαν κοριτσάκι. Επειδή δεν ήμουν σαν τα υπόλοιπα αγόρια της τάξης μου. Επειδή δεν μου άρεσε να παίζω ποδόσφαιρο και προτιμούσα να κάνω παρέα με τα κορίτσια». Θα μπορούσε κανείς να το δει σαν ένα αθώο πείραγμα, λέει ο Ηλίας, «αθώο, εντός πολλών εισαγωγικών». Αν και ο μικρός δεν υπομένει πάντα βουβός τα πειράγματα των συμμαθητών του, η λύση που οι γονείς του προτείνουν δεν φαίνεται να τον βοηθάει. «Η μητέρα μου έλεγε να τους βρίσω κι ο πατέρας μου να τους χτυπήσω. Μα δεν θα έκανα εγώ ποτέ τίποτε από τα δύο. Φοβόμουν πολύ περισσότερο να μου πουν ότι είμαι κακό παιδί».

Θα ήθελα να μπορούσα να τον παρηγορήσω, έστω ετεροχρονισμένα και άστοχα, πετώντας εκείνη την κοινοτοπία που θέλει τα παιδιά να είναι σκληρά. Κι εκεί να τελειώνει αυτή η άβολη ιστορία. Μόνο που ο συνομιλητής μου είναι ακόμη στην αρχή. «Πήγαινα στους δασκάλους κλαίγοντας. Τα έλεγα όλα. Με έπαιρναν μια αγκαλιά, αλλά μέχρι εκεί. Ένα μικρό παιδί, με μια αγκαλιά το έχεις σωπάσει. Αλλά με ένα παιδί Γυμνασίου ή Λυκείου, όταν το βλέπεις να υποφέρει, δεν ξέρεις ότι πρέπει να δράσεις;» Ο Ηλίας μου λέει πως μπαίνοντας στην εφηβεία ήταν ένα ντροπαλό, φοβισμένο και αναγκαστικά μοναχικό παιδί. «Εκεί στην εφηβεία αρχίζουν τα πολύ άσχημα. Το πρώτο σοκ το έπαθα μπαίνοντας στο πούλμαν για το σχολείο –πήγαινα όλα τα χρόνια σε ιδιωτικό– όπου το μπούλιγκ δεν είχε πια να κάνει με αστεία μαθητών του δημοτικού, αλλά με συστηματικό εκφοβισμό από 16χρονους και 17χρονους».

Όταν του ζητάω να μου αναφέρει ορισμένα παραδείγματα, ο Ηλίας αισθάνεται υποχρεωμένος να με προειδοποιήσει «το ότι με φώναζαν πούστρα και γελούσαν, για παράδειγμα, δεν είναι τίποτε. Υπάρχουν πολλά άλλα, πολύ πιο χυδαία και οικτρά». Υποθέτω πως αν αναγκάστηκε να τα υπομείνει ένας 12χρονος, τότε σίγουρα οφείλει να τα γνωρίζει και μια ενήλικη γυναίκα. Κι έπειτα, εγώ δεν ήμουν που είπα ότι θέλω να σχηματίσω μια όσο το δυνατόν ακριβέστερη εικόνα γύρω από τον ομοφοβικό εκφοβισμό στα ελληνικά σχολεία;

«Είμαστε στο σχολικό και με πιάνουν κάτι λυκειόπαιδα και μου λένε «τι έχεις εκεί κάτω, π*** ή μ***; Έλα, έλα, μ*** έχεις και το καις». Και έτυχε εκείνη την ώρα να περνάμε από κάπου που μύριζε καμένο κι αρχίζουν να γελάνε αυτοί, «έλα, έλα, το μ*** σου το καμένο βρωμάει». Σου αναφέρω τώρα ένα μόνο ανάμεσα σε πολλά παρόμοια περιστατικά». Θα μου περιγράψει ένα ακόμη: Στα αποδυτήρια, πριν το υποχρεωτικό μάθημα κολύμβησης, θα τον πλησιάσει ένας συμμαθητής του. Ο Ηλίας φορούσε ένα μαγιό που έκλεινε με βέλκρο, το οποίο προεξείχε. «Τι είναι αυτό; Το πουλί σου είναι;» του λέει ο άλλος. «Όχι, όχι, είναι του μαγιό» προσπαθεί να αμυνθεί. «Α, δεν έχεις πουλί, μού λέει και αρπάζει τα γεννητικά μου όργανα. Και για άλλη μια φορά δεν αντέδρασα. Απλώς έκανα ώρα να βγω από τα αποδυτήρια γιατί περίμενα να φύγουν όλοι. Και έκτοτε, κάθε φορά που είχαμε κολύμβηση, έμπαινα στα αποδυτήρια τελευταίος και έβγαινα τελευταίος, μέχρι να ακούσω όλους να φεύγουν».

Αναρωτιέμαι αν υπάρχει περίπτωση όλα αυτά να εκτυλίσσονταν εν αγνοία των καθηγητών του. Ο Ηλίας γελάει και με κοιτάζει με ελαφρά ειρωνεία. «Σε όλα τα χρόνια του γυμνασίου και του λυκείου, κάθε μέρα που πήγαινα στο σχολείο, ήξερα ότι θα υποστώ εκφοβισμό. Κάποιες φορές ακόμη και πολλές φορές μέσα στην ίδια μέρα. Ήμουν ένας τέλειος σάκος του μποξ για να βγάζουν οι άλλοι τα δικά τους ψυχολογικά προβλήματα» εικάζει. «Στην προσευχή, πριν από το μάθημα, στο μάθημα, στα διαλείμματα... Μέσα στην τάξη κυκλοφορούσαν χαρτάκια που έγραφαν "ο Ηλίας παίρνεται", στις σκάλες μου έβαζαν κάθε τόσο τρικλοποδιά και πάρτον κάτω τον Ηλία, στην αυλή εκεί που καθόμουν με έφτυνε κάποιος από μακριά» θυμάται.

Μου παίρνει λίγα δευτερόλεπτα για να οργανώσω τη σκέψη μου. Θα ήταν αστείο και ανειλικρινές να ισχυριστώ πως όσα διηγείται ο Ηλίας ακούγονται απίστευτα. Από την άλλη, παραμένουν σοκαριστικά. «Μου περιγράφεις κάτι που μοιάζει με τον απόλυτο σχολικό εφιάλτη» ομολογώ. Η απάντησή του με βρίσκει πράγματι απροετοίμαστη: «Κι όμως, θα έλεγα ότι εγώ δεν ανήκω στις πιο βαριές περιπτώσεις κακοποίησης. Από τότε που άρχισα να ασχολούμαι με τον ακτιβισμό, έχω γνωρίσει πολλά ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα που έχουν βιώσει καταστάσεις ακόμη πιο σκληρές» μου λέει. 

Εκπαιδευτικοί ενάντια στην ομοφοβία και την τρανσφοβία

Την εκτίμηση του Ηλία επιβεβαιώνει και ο Πέτρος Σαπουντζάκης, από τα ιδρυτικά μέλη της Ομάδας Ομοφοβία και Τρανσφοβία στην Εκπαίδευση, κρίνοντας όχι μόνο από την πείρα του ως εκπαιδευτικού και ακτιβιστή, αλλά και από τα ευρήματα σχετικής έρευνας που διεξήγαγε η ομάδα. «Θα έλεγα ότι πρόκειται μάλλον για μια σκιαγράφηση της κατάστασης, παρά για ολοκληρωμένη έρευνα» εξηγεί. «Ο σχολικός εκφοβισμός που υφίστανται παιδιά και έφηβοι εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού τους, της ταυτότητας φύλου ή της έκφρασης φύλου τους, αποτελεί ένα κοινό μυστικό στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Κι ενώ έρευνες για τον εκφοβισμό έχουν γίνει, παρ’ όλα αυτά δεν έχουν ασχοληθεί με τη διάσταση της ομοφοβίας και της τρανσφοβίας. Εμείς θέλαμε να δώσουμε φωνή στα ίδια τα θύματα, αλλά και να καταγράψουμε την κατάσταση στην εξέλιξή της, εξετάζοντας οπωσδήποτε και την διάσταση της κρίσης, καθώς και τις αλλαγές νοοτροπίας στο πέρασμα των χρόνων». Η έρευνα που ξεκίνησε η ομάδα των εκπαιδευτικών, βασίστηκε σε ένα ερωτηματολόγιο που συμπλήρωσαν, ανώνυμα, συνολικά 700 άτομα –όλοι ενήλικες.

Ζητάω από τον Πέτρο να μου δώσει έστω την αδρή εικόνα που προκύπτει. Μου λέει πως φαίνεται ότι στην συντριπτική τους πλειοψηφία, τα περιστατικά ομοφοβικού/τρανσφοβικού εκφοβισμού λαμβάνουν χώρα μπροστά σε τρίτους, οι οποίοι σπανίως παρεμβαίνουν για να υπερασπιστούν το θύμα. Και στις περιπτώσεις που συμβαίνει, θα είναι ένα κορίτσι εκείνο που θα παρέμβει. Τα θύματα παρουσιάζουν και μαθησιακές δυσκολίες, ενώ συχνά βρίσκουν προφάσεις για να αποφύγουν το σχολείο. Όπως και να ‘χει, αυτό που καθίσταται σαφές είναι πως ενώ το θύμα βιώνει μοναχικά και σιωπηλά τον εκφοβισμό του, αυτός δεν περιβάλλεται από μυστικότητα.

Στα χρόνια που εργάζεται, ο Πέτρος έχει ακούσει αμέτρητες ιστορίες, με τα ίδια πάντα πάνω κάτω χαρακτηριστικά. Δεν εκπλήσσεται. Κάτι που μου λέει ότι ισχύει και για εκείνους τους συναδέλφους του που συμμετέχουν στα βιωματικά εργαστήρια που υλοποιεί η Ομάδα Ομοφοβία και Τρανσφοβία στην Εκπαίδευση. «Ακριβώς γι αυτό, όταν κάνουμε επιμόρφωση σε συναδέλφους, αποφεύγουμε να τους λέμε πράγματα που ήδη γνωρίζουν. Τα έχουν ζήσει μέσα στο σχολεία. Ο δικός μας στόχος είναι να γίνουν και ορατά, να ονομαστούν, να συζητηθούν. Στην τελευταία επιμόρφωση καλέσαμε τέσσερις νέους μεταξύ 18 και 25 ετών για να μιλήσουν για όσα έχουν ζήσει. Τα περιστατικά που άκουσαν οι συνάδελφοί μας τούς ήταν οικεία. Αλλά υπάρχουν πράγματα που ενώ σου είναι οικεία, δεν είναι ορατά, δεν έχεις μάθει να συζητάς για αυτά».

Πάνε έξι χρόνια που δραστηριοποιείται η Ομάδα Ομοφοβία και Τρανσφοβία στην Εκπαίδευση. Τον αρχικό πυρήνα αποτελούσαν τέσσερις εκπαιδευτικοί – σήμερα είναι δεκαπέντε. Αυτοί πλαισιώνονται από περίπου 300 επαγγελματίες διαφορετικών ειδικοτήτων –εκπαιδευτικοί, επαγγελματίες ψυχικής υγείας, καθηγητές πανεπιστημίου κ.ά.– που παρακολουθούν στενά το έργο της ομάδας και συμμετέχουν στις δράσεις. «Εξαρχής ξέραμε ότι τα μέλη μας μπορεί να είναι άτομα με όλες τις ταυτότητες: Τρανς, γκέι, λεσβίες, ασέξουαλ, αμφιφυλόφιλοι, ετεροφυλόφιλοι –άτομα με κάθε σεξουαλικό προσανατολισμό, με κάθε βιολογικό και κοινωνικό φύλο, καθώς το θέμα μάς αφορά όλους» εξηγεί ο Πέτρος.«Μέσα σε αυτά τα χρόνια κάναμε ημερίδες, ήρθαμε σε επαφή και συνεργαζόμαστε στενά με άλλες οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, με σχολικούς συμβούλους, με Γραφεία Υγείας του υπουργείου Παιδείας, με θεσμούς όπως ο Συνήγορος του Παιδιού και οργανώσεις όπως το Χαμόγελο του Παιδιού». Σύμφωνα με τον Πέτρο, το παιδαγωγικό πλαίσιο όχι μόνο υπάρχει, αλλά είναι και πολύ πιο προωθημένο από ό,τι νομίζουμε. Απλώς γονείς και εκπαιδευτικοί δεν είναι επαρκώς ενημερωμένοι. «Έτσι κι αλλιώς, η παιδαγωγική όχι μόνο επιτρέπει, αλλά επιβάλλει να συζητιούνται αυτά τα θέματα. Κι εμείς, ως ομάδα, δεν χρειάστηκε να σπάσουμε πόρτες. Χρειάστηκε μόνο να βρούμε τα ευαισθητοποιημένα άτομα με τα οποία θα συνεργαστούμε» εξηγεί.

Ζητάω να διαβάσω ορισμένες από τις απαντήσεις της έρευνας, καθώς αυτόν τον καιρό η ομάδα ολοκληρώνει την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων, για να τα ανακοινώσει το αμέσως επόμενο διάστημα, στο πλαίσιο επιστημονικής ημερίδας. Ανάμεσα στις λίγες μαρτυρίες που για την ώρα έχω την ευκαιρία να διατρέξω, ξεχωρίζω κάποιες που αφορούν τις αντιδράσεις γονιών και εκπαιδευτικών. «Ο πατέρας μου με οδήγησε σε ιατροδικαστή γιατί ήθελε να διαπιστώσει εάν είχα έρθει σε επαφή με άνδρα. Είπε στο γιατρό: “Θέλω να μάθω αν ο γιος μου είναι πούστης.” Ήταν μπροστά η μητέρα μου που δεν έκανε τίποτε. Εγώ έκλαψα και αρνήθηκα την εξέταση» περιγράφει ένας από τους ερωτώμενους. Ένας άλλος, ανακαλεί ένα περιστατικό από τα χρόνια του Γυμνασίου: «Στην τάξη, στο μάθημα της Βιολογίας της Γ’ Γυμνασίου, ο καθηγητής ανέφερε την ομοφυλοφιλία σαν κάτι το “ανώμαλο και γελοίο”, γελώντας». Το γέλιο, καθώς φαίνεται, εξαπλώθηκε σε όλη την τάξη, με τον ίδιο μόνο να μένει σιωπηλός.

Η 19χρονη Έφη Λ.*, η οποία αυτοπροσδιορίζεται ως αμφιφυλόφιλη, πέρασε μια πολύ δύσκολη χρονιά και είδε τους φίλους της να την εγκαταλείπουν, όταν στην Γ Λυκείου εκδήλωσε το ερωτικό της ενδιαφέρον για μια συμμαθήτριά της. «Νόμιζα ότι είναι αμοιβαίο, αλλά έκανα λάθος» διηγείται με τη χαμηλή φωνή της. «Το ανακοίνωσε σε όλο το σχολείο, έλεγε στους συμμαθητές μας να μην με κάνουν παρέα, ότι είμαι ανώμαλη. Θυμάμαι να μπαίνω στην τάξη και να συζητάνε για μένα σε πηγαδάκια. Κάποιος, μάλιστα, μου συνέστησε να ζητήσω ψυχιατρική βοήθεια» λέει και η φωνή της δεν μαρτυρά καμιά ένταση. Ωστόσο έχω την εντύπωση πως αφηγείται κάπως βιαστικά όσα συνέβησαν, για να ξεμπερδεύει, να τα πει και να τελειώνουν. Την ρωτάω τι απαντούσε όταν την αποκαλούσαν ανώμαλη. «Τίποτε, προφανώς». Γιατί προφανώς; «Γιατί δεν με υποστήριζε κανείς, ενώ έβλεπαν πως ήμουν ολομόναχη, πως δεν ήμουν καλά» απαντάει. Λέω στην Έφη πως αν κάτι με εντυπωσιάζει είναι το γεγονός πως δεν βρέθηκε έστω μια καλή φίλη της να σταθεί στο πλευρό της –μιλάμε για 17χρονα παιδιά, στην Αθήνα, εν έτει 2015. «Η καλύτερή μου φίλη δοκίμασε κάπως να με βοηθήσει, αλλά με λάθος τρόπο. Τους είπε, μία φορά, ότι "η Έφη δεν είναι ούτε λεσβία, ούτε μπαϊσέξουαλ". Ενώ εγώ δεν το ήθελα αυτό. Ήθελα να τους πει ότι η Έφη είναι ό,τι θέλει και να μην σας νοιάζει». Την ρωτάω γιατί δεν μπορούσε η ίδια να πει στους συμμαθητές της ότι μπορεί να είναι ό,τι θέλει «και να μην σας νοιάζει». Η απάντηση της Έφης κάνει την ερώτησή μου να ακούγεται μάλλον αφελής. «Μα ακόμη κι η κολλητή μου έλεγε ότι δεν έχει πρόβλημα με τους γκέι, αλλά την ενοχλεί να τους βλέπει να φιλιούνται. Και οι καθηγητές μας δεν εκφράζονταν καλά για τους γκέι και τους μπάι. Εδώ ο καθηγητής της Βιολογίας έλεγε ότι οι αμφιφυλόφιλοι άνδρες ευθύνονται για την εξάπλωση του Aids». Φοιτήτρια Φιλολογίας σήμερα, η Έφη αποφοίτησε από ένα λύκειο στο Παγκράτι. Να είχαν αντιληφθεί οι καθηγητές της πως η Έφη είχε απομονωθεί από τους συμμαθητές της λόγω του σεξουαλικού προσανατολισμού της; Δεν μπορεί να μου πει με σιγουριά, ωστόσο υποψιάζεται ότι κάτι πρέπει να είχαν καταλάβει.

Οι εμπειρίες του Αποστόλη Κ.* , που πάει σήμερα στη Β’ Λυκείου, σε ένα σχολείο στη Νέα Σμύρνη, είναι αρκετά διαφορετικές. Θα με συναντήσει ένα βράδυ, μετά το φροντιστήριο. Ένα ψηλό, όμορφο αγόρι που μιλάει με αυτοπεποίθηση και ξεκινάει την κουβέντα μας ξεκαθαρίζοντας ότι προσδιορίζεται ως questioning (Ερωτηματικός-η (Questioning): Σύμφωνα με τη διεθνή οργάνωση Σύνδεσμος κατά της Δυσφήμισης, αυτός ο όρος «αναφέρεται σε ανθρώπους που βρίσκονται στη διαδικασία της κατανόησης και εξερεύνησης του σεξουαλικού τους προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου. Συνήθως αναζητούν πληροφορίες και υποστήριξη κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου της ανάπτυξης της ταυτότητάς τους».). «Πολύ πρόσφατα άρχισα να ανοίγομαι με τους καθηγητές μου» λέει. «Προσέγγισα μια καθηγήτρια και της ζήτησα να βάλουμε στη βιβλιοθήκη έναν οδηγό της Colour Youth (H ΜΚΟ Colour Youth, που ιδρύθηκε το 2010, είναι μια ομάδα LGBTQ+ (Lesbian /Gay/Bi/Trans/Queer) αλλά και straight νέων εως 30 ετών, που στοχεύει στην υποστήριξη και τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων της LGBTQ+ κοινότητας στην Αθήνα.). Εκείνη με έστειλε στον διευθυντή, στον οποίο απλώς είπα ότι θα ήθελα να αφήσω ένα αντίτυπο στη βιβλιοθήκη». Ο διευθυντής του είπε ότι ο ίδιος είναι ανοιχτός σε αυτό, μάλιστα του πρότεινε να βρει μια καθηγήτρια η οποία θα αναλάβει να έρθει σε επαφή με το υπουργείο προκειμένου να πάρει άδεια για να καλέσουν την Colour Youth να κάνει ενημέρωση. «Η πρώτη καθηγήτρια στην οποία απευθύνθηκα στη συνέχεια ήταν, βέβαια, θετική, αλλά μου είπε “έλα Αποστόλη, δεν είναι και το πιο σημαντικό πράγμα στον κόσμο. Δεν λέω πως δεν είναι σημαντικό, αλλά εδώ έχουμε τόσα προβλήματα: Το ασφαλιστικό, την ανεργία, εσάς που θα μεταναστεύσετε». Και μια άλλη καθηγήτρια, επίσης θετική, μου συνέστησε ωστόσο να προσέχω: “Αμάν βρε Αποστόλη, όχι τίποτε άλλο, αλλά θα νομίζουν πως κάνεις και προπαγάνδα”». Προπαγάνδα για ποιο πράγμα, τον ρωτάω; Ο Αποστόλης με κοιτάζει λίγο απροετοίμαστος για την ερώτηση. «Μα δεν ξέρω. Της είπα ότι αλίμονο, δεν θέλω να επιβληθώ, καταλαβαίνω πως είναι λεπτό ζήτημα. Το γεγονός ότι θέλω να ευαισθητοποιήσω τους συμμαθητές μου, να θίξω ένα ζήτημα που δεν συζητιέται, μπορεί να θεωρηθεί προπαγάνδα;»

Συζητώντας με τον Αποστόλη, δεν μπορούσα να αποφύγω τη σκέψη, πως αν όλοι οι 17χρονοι έχουν τη δική του σιγουριά, τότε ίσως τα πράγματα δεν είναι καθόλου δύσκολα. Ωστόσο τι ήταν αυτό που κινητοποίησε έναν μαθητή της Β’ Λυκείου πρώτα να αναζητήσει μια οργάνωση για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ νέων και έπειτα να φτάσει μέχρι τον διευθυντή του σχολείου του; Έχει υπάρξει ο ίδιος θύμα ομοφοβικού μπούλιγκ; «Όχι ιδιαίτερα, μικροπράγματα. Νομίζω ότι εξαρτάται και από το ίδιο το παιδί αν ανέχεται το μπούλιγκ ή όχι» υποστηρίζει. «Εγώ όταν συνειδητοποίησα την σεξουαλική μου ταυτότητα, έπαψα να έχω πρόβλημα, να ενοχλούμαι από τις κοροϊδίες.» Πράγμα που σημαίνει ότι οι κοροϊδίες υπήρχαν; Ή εξακολουθούν να υπάρχουν; «Εντάξει, υπάρχει μια παρέα τριών αγοριών που θα τους έλεγα μπούλις. Φωνάζουν διάφορες χυδαίες λέξεις όταν περνάω κοντά τους –δεν μου τα λένε κατά πρόσωπο, αλλά έτσι ώστε να τα ακούσουν οι άλλοι. Είναι άνθρωποι χωρίς επιχειρήματα, χωρίς ενδιαφέροντα, δεν έχουν συγκρότηση σκέψης. Θα τους έλεγα μέχρι και περιθωριακούς» περιγράφει ο Αποστόλης. Τον ρωτάω πώς αντιδρούν οι υπόλοιποι συμμαθητές του αντιμέτωποι με αυτές τις συμπεριφορές. «Αδιαφορούν, δεν κάνουν τίποτε. Γιατί δεν αξίζει να ασχοληθεί κανείς μαζί τους» εξηγεί.

Τα τελευταία χρόνια έχει σχέση με έναν συνομήλικό του από το ίδιο σχολείο. Αλλά οι δυο τους έχουν συμφωνήσει να το κρατήσουν κρυφό. «Αλλά δεν αποφεύγουμε κιόλας ο ένας τον άλλο στο σχολείο» μου λέει. Ο Αποστόλης δεν κάνει, μου εξηγεί, καμία προσπάθεια να κρύψει τη σεξουαλική του ταυτότητα. Ομολογεί, ωστόσο, ότι έχει αναπτύξει κάποιες τεχνικές προκειμένου να αντιμετωπίζει αυτά που βλέπει ως χοντροκομμένα αστεία από την πλευρά των συμμαθητών του. «Εντάξει, μπορεί να με περιπαίξουν. Να μου πουν "έλα ρε μεγάλε, που είσαι, σε ψάχνουν οι κοπέλες" για να κάνουν πλάκα με την παρέα τους. Ή να με ρωτήσουν "να, αυτός σου αρέσει;". Δεν θα με αποκαλέσουν π***, όμως. Σε τέτοιες περιπτώσεις απαντάω ήρεμα, ψύχραιμα, με χιούμορ. Βασικά δεν δίνω σημασία. Ξέρω ότι είναι ανώριμοι και δεν θέλω να σπαταλήσω χρόνο μαζί τους» λέει.

Να συνδέεται η ψυχραιμία του με το γεγονός πως έχει ασκηθεί επί χρόνια στην αδιαφορία απέναντι σε κοροϊδευτικούς χαρακτηρισμούς; Ήδη στο Δημοτικό, όπως αναφέρει σαν να πρόκειται για κάτι απολύτως φυσικό κι αναμενόμενο, «με φώναζαν αδελφή, με κοροϊδεύανε. Επειδή δεν είχα και τον πιο αρρενωπό τρόπο έκφρασης, όπως καταλαβαίνω. Δεν ανταποκρινόμουν στην στερεοτυπική εικόνα της κοινωνίας για τα αγόρια».

Μικρά τέρατα

Λίγες ημέρες αργότερα, συζητώντας με τον Χάρη Παπαδόπουλο, Σύμβουλο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, θα μάθω ότι η βρισιά «είσαι γκέι» είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη μεταξύ των παιδιών της έκτης Δημοτικού. «Μέχρι σχετικά πρόσφατα, δεν είχαμε ξεκάθαρο στο νου μας τι συνιστά σχολικό εκφοβισμό. Σήμερα, όμως, γνωρίζουμε με βεβαιότητα πως πρόκειται για ένα φαινόμενο που διαπερνάει όλα τα κοινωνικά στρώματα και αφορά όλα τα παιδιά –ακόμη και καλοί μαθητές, ή παιδιά προστατευμένα μπορούν να γίνουν θύτες. Η διάσταση του ομοφοβικού εκφοβισμού, πάντως, απουσίαζε έως πρόσφατα από την προβληματική μας» λέει. Τον ρωτάω εάν η μακρόχρονη πείρα του στο ελληνικό σύστημα εκπαίδευσης δείχνει πως το ομοφοβικό μπούλιγκ είναι ένα ξεχωριστό και διαδεδομένο πρόβλημα. «Απολύτως. Πρόκειται για πολύ διαδεδομένη μορφή εκφοβισμού» απαντάει.

Ακόμη κι έτσι, υπάρχει λόγος να γίνεται ειδική, ξεχωριστή αναφορά στον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό; Στο τέλος της ημέρας για εκφοβισμό πρόκειται, είτε στόχος είναι ένα υπέρβαρο παιδί, ένα παιδί που δεν μιλάει καλά ελληνικά, ή ένα παιδί με μη στερεοτυπική έκφραση φύλου. «Δεν είναι έτσι» διαφωνεί ο Πέτρος Σαπουντζάκης, ο οποίος μου φέρνει παραδείγματα: «Ένα παιδί που υφίσταται μπούλιγκ εξαιτίας της καταγωγής του, εξαιτίας του σωματικού βάρους του ή μιας σωματικής αναπηρίας –μιλώ για περιπτώσεις που βλέπουμε στο σχολείο– θα έχει κάπου να απευθυνθεί. Υπό την έννοια πως ο εκπαιδευτικός θα το υπερασπιστεί, η οικογένεια θα το υποστηρίξει, η κοινότητά του θα το περιβάλλει με στοργή. Το χαρακτηριστικό που κάνει αυτά τα παιδιά ευάλωτα είναι κάτι που ονομάζεται. Και αυτά τα παιδιά έχουν κάπου να στραφούν, γιατί είναι κοινωνικά αποδεκτά. Η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική με ένα παιδί που έχει έκφραση φύλου που διαφέρει από το βιολογικό φύλο του» συνεχίζει.

«Σε αυτήν την περίπτωση έχουμε ένα παιδί που είναι ολομόναχο. Που έχει να αντιμετωπίσει το σχολείο, την οικογένεια και την κοινωνία. Αυτό που είναι, τα χαρακτηριστικά του, θεωρούνται από την κοινωνία ηθικά μη αποδεκτά. Στην περίπτωση, λοιπόν, αυτού του παιδιού, έχουμε τελικά να αντιμετωπίσουμε πολύ περισσότερα ζητήματα που δομούν την κοινωνία μας, όπως ποιες είναι για παράδειγμα οι διαφορές ανάμεσα στο βιολογικό και το κοινωνικό φύλο. Το γεγονός πως ένα παιδί έχει δικαίωμα να εκφράσει το φύλο του όπως θέλει, δεν το έχουμε δει πουθενά διατυπωμένο. Η κοινωνία μας κάνει πολύ δειλά βήματα» υποστηρίζει ο Πέτρος.

Λίγες ημέρες αργότερα, όταν συναντώ τον Ηλία, τον ρωτάω πώς αισθανόταν εκείνος στο Δημοτικό. Ένιωθε ότι δεν είναι αποδεκτός από κανέναν; Ένιωθε μόνος του; «Φυσικά, τι νομίζεις;» αποκρίνεται σαν να πρόκειται για κάτι αυτονόητο. «Ένιωθα ότι απογοητεύω τους γονείς μου, ότι απογοητεύω τον κόσμο όλο. Πάλευα με τον εαυτό μου, είχα τεράστιες ενοχές». Ο Ηλίας θεωρεί επιβεβλημένη την ξεχωριστή αναφορά στον ομοφοβικό και τρανσφοβικό εκφοβισμό. Επισημαίνοντας μια ακόμη διάσταση: Κι αν ο εκπαιδευτικός είναι ομοφοβικός; «Ένα παιδάκι με χοντρά γυαλιά, για παράδειγμα, ποιος δεν θα το υπερασπιστεί; Ενώ ένα αγόρι με θηλυπρεπή έκφραση φύλου μπορεί να μην θέλουν καν να το βοηθήσουν» λέει. «Είναι ενδεικτικό ότι φέτος είναι η πρώτη χρονιά που ο οδηγός του υπουργείου για τους εκπαιδευτικούς κάνει αναφορά σε ταυτότητα και έκφραση φύλου». Θυμάμαι ένα σχόλιο που είχε κάνει ο Χάρης Παπαδόπουλος όταν αποχαιρετιόμασταν: «Τα πράγματα αλλάζουν. Όμως αλλάζουν βασανιστικά αργά».

Υπάρχουν, πάντως, εκείνοι που είναι αποφασισμένοι να δώσουν την ώθηση ώστε οι αλλαγές να επιταχυνθούν. Πρόσφατα η οργάνωση Colour Youth κατέθεσε μια ενδιαφέρουσα πρόταση στον Εθνικό Διάλογο για την Παιδεία. Τα μέλη της οργάνωσης αναφέρουν ότι οι διεκδικήσεις τους αφορούν αφενός την προστασία των ΛΟΑΤΚΙ+ προσώπων απέναντι σε φαινόμενα βίας και διακρίσεων, και αφ’ ετέρου στην καλλιέργεια μιας κουλτούρας που δεν θα ευνοεί την ύπαρξη ομοφοβικής και τρανσφοβικής βίας. Μεταξύ άλλων, η οργάνωση ζητά τη χρήση ορθής και αμερόληπτης γλώσσας στα σχολικά βιβλία, ώστε να μην αναπαράγονται στερεότυπα, τη διαρκή εκπαίδευση και ενημέρωση των εκπαιδευτικών για ζητήματα που αφορούν στο σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου κ.ά. «Η Κοινωνία των Πολιτών παίρνει τις πρωτοβουλίες, αλλά στο μεταξύ η κοινωνία είναι πανέτοιμη εδώ και καιρό. Το σχολικό σύστημα είναι αυτό που δεν συμβαδίζει με την κοινωνία, που έχει μείνει πίσω» εκτιμά ο Ηλίας. Ο ίδιος πιστεύει πως αν στη διάρκεια της σχολικής του ζωής είχε ακούσει ότι υπάρχουν οργανώσεις όπως η Colour Youth, αν είχε δει μια αφίσα της οργάνωσης στο σχολείο του, αν είχε κάποια ένδειξη πως δεν είναι μόνος, θα είχε βοηθηθεί σημαντικά. «Γιατί δεν έκανες ποτέ μια αναζήτηση στο google;», μου βγαίνει αυθόρμητα η ερώτηση. «Μα μέχρι μια ηλικία, ακόμη κι αυτό είναι δύσκολο. Εάν μπεις στη διαδικασία να κάνεις αναζήτηση στο google, σημαίνει ότι με έναν τρόπο αποδέχεσαι πως έχεις πρόβλημα», σχολιάζει, επιμένοντας πως αποτελεσματικότερο είναι να προσφέρεται η πληροφορία στα παιδιά, να ξέρουν πως μπορούν να έχουν την υποστήριξη που χρειάζονται.

Ο Γιώργος Κουνάνης, στα 27 του χρόνια σήμερα και πλέον ακτιβιστής για τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα, κατάφερε να ξεκλειδωθεί, όπως λέει, σε σχέση με την σεξουαλικότητά του «μόνο όταν ήρθα σε επαφή με άλλα γκέι παιδιά, όταν διάβασα τις ιστορίες τους, όταν αναζήτησα όρους και ερμηνείες. Και τότε μόνο -μετά τα 20 χρόνια μου- συνειδητοποίησα πως δεν είμαι άλιεν. Όταν άρχισα να κάνω γνωριμίες μέσω διαδικτύου, να βγαίνω ραντεβού, άρχισα να συνειδητοποιώ πως έχω την προοπτική να κάνω και οικογένεια αν θέλω. Γιατί εγώ αυτό ήθελα», μου λέει. Το θέμα της πρόσβασης στο διαδίκτυο, ωστόσο, φαίνεται πως είναι αρκετά περίπλοκο. Εδώ μοιάζει να παίζει καθοριστικό ρόλο η ηλικία του παιδιού και πολύ περισσότερο η στάση των γονιών. «Τα παιδάκια μεγαλώνουν σήμερα με γονείς που έζησαν την επανάσταση του διαδικτύου, που είναι απόλυτα εξοικειωμένοι με το μέσο και άρα ανά πάσα στιγμή υποψιασμένοι. Αυτό συνεπάγεται ότι αν θελήσουν, παρακολουθούν τα ίχνη του παιδιού τους στο διαδίκτυο και έτσι γνωρίζουν αν το παιδί έχει κάνει κάποια αναζήτηση για θέματα σεξουαλικής ταυτότητας. Ενδέχεται, λοιπόν, να κάνει coming out το παιδί στους γονείς παρά τη θέλησή του, ενώ δεν είναι πρόθυμο ή έτοιμο. Δεν υπάρχει σήμερα παιδί που μπορεί να κρυφτεί. Αυτό είναι πολύ σοβαρή πτυχή του θέματος, διότι το coming out οδηγεί συχνά σε οικογενειακές συγκρούσεις. Γιατί και οι γονείς συνήθως δεν είναι επαρκώς προετοιμασμένοι, ούτε από τη δική τους εκπαίδευση, αλλά ούτε ως μέλη της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας».

Η λύση που, σύμφωνα με την εμπειρία του ίδιου και συναδέλφων του, επιλέγουν οι γονείς σε τέτοιες περιπτώσεις; Κόβουν την πρόσβαση στο διαδίκτυο, παίρνουν το τάμπλετ, κόβουν το χαρτζιλίκι. Μα με ποια στόχευση; Και για πόσο καιρό; Ο Πέτρος στρέφει την προσοχή μου σε κάτι ακόμη: «Υπάρχουν γονείς που σου λένε πολύ καθαρά πως στο δικό τους αξιακό σύστημα η ομοφυλοφιλία είναι κάτι αφύσικο, που θα οδηγήσει το παιδί τους σε λάθος δρόμο. Εντάξει λοιπόν, αλλά ποια είναι η εναλλακτική; Όταν ένα παιδί, ειδικά στην πρώιμη εφηβεία, δεν έχει την ελευθερία και τον χώρο να εκφραστεί, αν δεν αισθάνεται αποδεκτό για αυτό που είναι, πού θα στραφεί; Στα 13 και στα 14 τους χρόνια τα παιδιά ερωτεύονται, εκφράζονται, συζητούν για τα φλερτ τους με τους φίλους τους στο σχολείο και στη γειτονιά. Ένα παιδί που δεν μπορεί να εκφραστεί κάπου με ασφάλεια και ελευθερία, τι θα κάνει; Ενδεχομένως να δοκιμάσει να αναζητήσει επαφές μέσω του διαδικτύου. Και ξέρουμε ότι υπάρχει πάντα η πιθανότητα σε κάποιο από τα φόρουμ όπου συχνάζουν έφηβοι, να παρεισφρήσει κάποιος παιδεραστής με ψεύτικη ταυτότητα.» Κατά τον Πέτρο, είναι ευθύνη των γονιών και εκπαιδευτικών να επιτρέψουν στα παιδιά να εκφράσουν ελεύθερα την ταυτότητά τους ακριβώς εκεί που είναι ο φυσικός τους χώρος –στο σχολείο, ανάμεσα στους συνομήλικούς τους και με εξασφαλισμένη την αποδοχή των ενηλίκων του στενού του περιβάλλοντος.

Το ταμπού γύρω από τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την έκφραση φύλου, ήταν αυτό που τελικά υπονόμευε τις προσπάθειες των γονιών του να τον βοηθήσουν, μου λέει ο Γιώργος Κουνάνης. Κι αυτό παρά το γεγονός πως, όπως μου λέει, μεγάλωσε σε μια οικογένεια προοδευτική, με γονείς ανεκτικούς και ανοιχτόμυαλους. «Έβλεπαν ότι υπέφερα, προσπαθούσαν να με υπερασπιστούν όταν κάτι συνέβαινε και τους το ομολογούσα, αλλά μόλις περνούσε η κρίση επιστρέφαμε στη σιωπή. Έσπρωχναν το θέμα κάτω από το χαλί» συνεχίζει.

Σήμερα ο Γιώργος αυτοπροσδιορίζεται ως γκέι άνδρας. Θυμάται πως ήδη από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού του άρεσαν τα αγόρια. Κι ένιωθε άβολα για αυτό, ένιωθε πως ευθύνεται για κάτι κακό. «Ταυτόχρονα η έκφραση φύλου μου δεν ήταν αυτό που επέβαλε το πατριαρχικό, ετεροκανονικό στερεότυπο για τα αγόρια. Ήμουν πιο...flamboyant» λέει διαφωνώντας με τον όρο θηλυπρεπής. Και γι’ αυτό αναγκαζόταν να ζει με τις κοροϊδίες των συνομηλίκων του, που του πέταγαν σαΐτες, τον αποκαλούσαν κοριτσάκι, κάποτε μάλιστα τον έσπρωχναν και στις τουαλέτες των κοριτσιών. Σε αυτό το σημείο, ο Γιώργος κάνει μια παύση. «Πολύ σκληρές αναμνήσεις», σχολιάζει. Η κατάσταση, ωστόσο, θα χειροτερέψει σημαντικά στο Γυμνάσιο. Αν τα παιδιά, λοιπόν, είναι σκληρά, οι έφηβοι είναι αμείλικτοι. Ειδικά όταν είναι αρκετοί μαζί: «Θυμάμαι πολύ καθαρά να περνάω το πρωί την καγκελόπορτα του σχολείου, και να μου φωνάζουν άνδρα, άνδρα! Ξέρεις, με σαφώς υποτιμητικό τρόπο». Τον ρωτάω πώς αντιδρούσε. Δεν αντιδρούσε, απλώς παρίστανε τον αδιάφορο και συνέχιζε το δρόμο του. Άλλες φορές έρχονταν καταπάνω του και του έλεγαν πως είναι «αδελφή». Και τότε ο Γιώργος προσπαθούσε με πάθος να το αρνηθεί. «Τους έλεγα, όχι, όχι, δεν είμαι αδελφή! Και ζητούσα από κορίτσια να τα φτιάξουμε.» Από τις χειρότερες αναμνήσεις του αφορά μια μέρα που μπήκε στην τάξη ένας συμμαθητής του και του έδωσε μια γροθιά στο στομάχι. Έτσι, στα καλά καθούμενα. Δεν αντέδρασε κανείς. Ούτε ο ίδιος. «Στο μεταξύ, είχαν πάρει τα βιβλία από την τσάντα μου και τα είχαν σκορπίσει μέσα στην τάξη. Και κάποιος πήρε το μπουκαλάκι που έπινα νερό κι έφτυσε μέσα». Αν δεν είναι εύκολο να ακούει κανείς αυτές τις διηγήσεις, πώς είναι να τα παρακολουθεί ως ενήλικας;

«Οι καθηγητές αρνούνταν να μιλήσουν μαζί μου, να με βοηθήσουν να χαλαρώσω, να είμαι ο εαυτός μου», θυμάται. Ενώ ήταν ολοφάνερο πως ήξεραν τι του συμβαίνει. Ο Γιώργος είναι βέβαιος πως οι καθηγητές του γνώριζαν για τη σεξουαλική του ταυτότητα εκείνο που ο ίδιος δεν είχε τα εργαλεία για να κατανοήσει. Αλλά ακόμη και μια μοναδική νύξη, ήταν υποτιμητική. «Ακόμη και μια καθηγήτρια που ξέρω πως με νοιαζόταν, ήμουν το καμάρι της γιατί ήμουν άριστος μαθητής, αυτό που μου είπε για να με βοηθήσει ήταν «θα σε βάλω να κουβαλάς τσουβάλια με τσιμέντο για να αγριέψεις». Με πλήγωσε πάρα πολύ, γιατί ήταν η αγαπημένη μου καθηγήτρια. Ήταν περίπου σαν να μου λέει η μητέρα μου πως εγώ φταίω που με κακοποιούν, πως δικό μου είναι το πρόβλημα, πρέπει να αλλάξω».

Σύμφωνα με τον Γιώργο, εκείνο που έλειπε δραματικά από τον ίδιο και εκείνο που ακόμη και σήμερα απουσιάζει, είναι τα θετικά πρότυπα στα οποία θα μπορέσουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ παιδιά να αναφερθούν. Εδώ η τηλεόραση φαίνεται να έχει μείνει καταθλιπτικά καθηλωμένη στο στερεότυπο του θηλυπρεπούς γκέι άνδρα ο οποίος λειτουργεί ως κλόουν. «Και δεν είναι μόνο που παρουσιάζουν τους ανθρώπους ως καρικατούρες, αλλά και το γεγονός πως είτε δεν βλέπεις ομόφυλα ζευγάρια να φιλιούνται, είτε θολώνει το φιλί στην οθόνη» αναφέρει. «Για φαντάσου ένα παιδί που θα νιώσει αμέσως πως η ταυτότητά του δεν είναι αποδεκτή. Ή ένας γονιός που μεγαλώνει ένα γκέι, μπάι ή τρανς παιδί, αν δεν είναι ενημερωμένος, τι θα σκεφτεί; Πως το παιδί του δεν θα είναι αποδεκτό από την κοινωνία».

Ο Γιώργος ανήκει σε εκείνους που είναι αποφασισμένοι να κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους προκειμένου να βοηθήσει τους νεότερους του να μην περάσουν όσα πέρασε ο ίδιος. Είναι, μάλιστα, ένα από τα πρόσωπα που υποστηρίζουν την καμπάνια It Gets Better Greece (Στην Ελλάδα το It Gets Better φέρνουν οι οργανώσεις Thessaloniki Pride, ΟΛΚΕ - Ομοφυλοφιλική Λεσβιακή Κοινότητα Ελλάδας και το περιοδικό Antivirus με την επωνυμία "It Gets Better Greece". Η επίσημη ανακοίνωση έγινε στις 29 Οκτωβρίου 2015 στην Αθήνα, στα πλαίσια του πανευρωπαϊκού συνεδρίου της ILGA - Europe, από τον υπεύθυνο διεθνών προγραμμάτων του It Gets Better Project, Justin Tindall και τον εκπρόσωπο του It Gets Better Greece, Θάνο Βλαχογιάννη.), το νέο ελληνικό σκέλος αυτού του κινήματος που ξεκίνησε το 2010 στις ΗΠΑ, για να επεκταθεί σήμερα σε δέκα χώρες. Στο πλαίσιο του It Gets Better, προσωπικές ιστορίες ΛΟΑΤΚΙ+ νέων, 16 έως 25 ετών, βιντεοσκοπούνται και διαδίδονται μέσω των ΜΜΕ και του διαδικτύου. Ο στόχος είναι να μεταδοθεί στα παιδιά το μήνυμα πως παρά τις καθημερινές δυσκολίες και τους φόβους, δεν είναι μόνα τους –υπάρχουν οι ιστορίες εκείνων που αποδεικνύουν πως όλα θα πάνε καλά.

Πώς να μιλήσει κανείς με εκείνα ακριβώς τα παιδιά που είναι οι αποδέκτες του μηνύματος της καμπάνιας It Gets Better, ώστε να ακούσει από πρώτο χέρι πώς είναι να μεγαλώνεις στην Ελλάδα του 2016 ως γκέι, λεσβία, τρανς, μπάι ή questioning; Ή τέλος πάντων ως ένα πρόσωπο που αισθάνεται πως δεν χωράει στα στερεότυπα της ετεροκανονικής κοινωνίας; Για τις ανάγκες ενός ρεπορτάζ αυτό μοιάζει υπερβολικά παρακινδυνευμένο, υπό την έννοια πως δεν έχει κανείς δικαίωμα να προσεγγίσει και να ζητήσει τέτοιου τύπου εξομολογήσεις από ένα παιδί που δεν έχει κάνει coming out –όπως έχει το δικαίωμα να μην κάνει. Αναγκαστικά, πρέπει κανείς να ψηλαφίσει αυτό το θέμα που είναι ένα κοινό μυστικό, μέσα από τις μαρτυρίες εκείνων που το βίωσαν και όσων εκπαιδευτικών είναι αποφασισμένοι να κρατήσουν τη συζήτηση ανοιχτή –γιατί η συζήτηση έχει ανοίξει. Και μοιάζει να έχει απόλυτο δίκιο ο Ηλίας Λουκόπουλος, όταν επιμένει πως η κοινωνία είναι πανέτοιμη να κάνει βήματα. «Το ελληνικό σχολείο είναι δραματικά πίσω σε σχέση με την κοινωνία» επιμένει. Τα πράγματα αλλάζουν, είπαμε, βασανιστικά αργά.

Πηγή: insidestory