Σχολικός εκφοβισμός: Τρόποι πρόληψης και αντιμετώπισης

Η σχολική βία και ο εκφοβισμός που εκδηλώνεται μεταξύ των μαθητών θεωρείται κοινωνικό πρόβλημα. Ο όρος που χρησιμοποιείται διεθνώς για να περιγράψει το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι «bullying». Προέρχεται από το ρήμα «bully» που σημαίνει πληγώνω, τρομοκρατώ ή υποχρεώνω κάποιον να κάνει κάτι που δεν θέλει, με τη βία.

Αφορά σε μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά, με σκοπό την επιβολή και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.

Η βία, ως κοινωνικό φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια αρκετές χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, ενώ έχει λάβει την τελευταία δεκαπενταετία ανησυχητικές διαστάσεις και στη χώρα μας, σύμφωνα με αποτελέσματα σχετικών ερευνών, που διεξήχθησαν σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Με βάση τα δεδομένα των ερευνών αυτών υπολογίζεται ότι περίπου το 10% του συνόλου των μαθητών γίνεται θύμα επιθετικής παρενόχλησης από συνομήλικους τους ή παιδιά διαφορετικών ηλικιών, ενώ το ποσοστό των θυτών ανέρχεται στο 5% του μαθητικού πληθυσμού. Η αναλογία των εμπλεκομένων σε περιστατικά βίας αγοριών – κοριτσιών είναι 3 προς 1 (με τα αγόρια να υπερτερούν σε περιστατικά σωματικής βίας και τα κορίτσια σε περιστατικά λεκτικής).

Η έκφραση της βίας εμφανίζεται με τις κάτωθι μορφές:

σωματική βία (χτυπήματα, σπρωξίματα, τσιμπήματα),

λεκτική βία (προσβολές, πειράγματα, κοροϊδίες, σαρκασμός, ειρωνεία, απειλές, παρατσούκλια, εκφοβισμός, ομοφοβικά σχόλια, ρατσιστικά σχόλια),

κοινωνική βία (διάδοση ψευδών φημών, κουτσομπολιά, άσχημες φάρσες, καταστροφή της κοινωνικής υπόληψης ή της κοινωνικής αποδοχής κάποιου, ενθάρρυνση των άλλων να απομονώσουν κοινωνικά κάποιον=κοινωνικό αποκλεισμό),

συναισθηματική (ψυχολογική) βίας (σκόπιμη χρήση λέξεων ή πράξεων που είναι δυνατόν να προκαλέσουν ψυχολογικό πρόβλημα και περιλαμβάνει ταπείνωση, χειραγώγηση, καταδίωξη κι εκφοβισμό),

σεξουαλική βία (ανεπιθύμητο άγγιγμα, λεκτική παρενόχληση, προσβλητικά μηνύματα, γράμματα κ.ά.),

ηλεκτρονική βία (=εκφοβισμός μέσω κινητού τηλεφώνου ή μέσω Διαδικτύου. Εμφανίζεται σε chat rooms, σε δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων και μέσω SMS στο κινητό τηλέφωνο. Περιλαμβάνει: ηλεκτρονικό ψάρεμα και εκφοβισμό, σεξουαλική παρενόχληση, παραβίαση προσωπικών δεδομένων, φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας, προτροπή σε αυτοκτονίες).

Τα χαρακτηριστικά των θυτών και των θυμάτων του σχολικού εκφοβισμού

Οι θύτες (τα παιδιά που ασκούν βία επί των συμμαθητών τους) δρουν κατά τον τρόπο που ενεργούν διότι:

• Έχουν μια τάση σε βίαιες συμπεριφορές (έχουν χαμηλά επίπεδα ηθικής λογικής και υψηλά επίπεδα εγωκεντρικής λογικής, πράττουν δηλαδή συχνά χωρίς ηθικούς ενδοιασμούς και αισθήματα τύψεων για τις πράξεις τους).
• Βρίσκουν το bullying διασκεδαστικό και παίρνουν ευχαρίστηση μέσα από αυτό.
• Δεν συμπαθούν το θύμα του εκφοβισμού.
• Θέλουν να αισθάνονται σκληροί και δυνατοί.
• Νομίζουν ότι το bullying είναι ένας τρόπος να γίνουν δημοφιλείς.
• Δεν μπορούν να διαχειριστούν τον θυμό τους και καταστάσεις συγκρούσεων.
• Πιστεύουν ότι η επίθεση είναι ένας αποδεκτός τρόπος να επιτύχουν τους στόχους τους.
• Δεν τα πηγαίνουν καλά στο σχολείο και νοιώθουν αποκομμένοι από αυτό. Οι θύτες είναι πολύ πιθανό να εγκαταλείψουν το σχολείο και ως ενήλικες να παρουσιάσουν σε πολύ υψηλό ποσοστό (περίπου 50%) αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά.
• Έχουν συνήθως ηγετικές ικανότητες.
• Δεν σκέφτονται ότι οι πράξεις τους έχουν αρνητικές επιπτώσεις πάνω στους άλλους

Τα παιδιά που γίνονται συνήθως θύματα σχολικού εκφοβισμού είναι:

• Εσωστρεφή και ντροπαλά
• Ευαίσθητα
• Φυσικά αδύναμα
• Κοντά
• Παχύσαρκα
• Φοβητσιάρικα
• Παιδιά με προβλήματα υγείας
• Παιδιά με ειδικές ανάγκες
• Παιδιά με υπερπροστατευτικούς γονείς
• Παιδιά οικονομικών μεταναστών
• Τσιγγανόπουλα (Roma)

Παράγοντες εμφάνισης του σχολικού εκφοβισμού και συνέπειες

Οι παράγοντες που οδηγούν τους θύτες σε αντικοινωνικές συμπεριφορές είναι:

• Τα προσωπικά χαρακτηριστικά θυτών
• Το οικογενειακό περιβάλλον των θυτών
• Διάφοροι παράμετροι του σχολικού περιβάλλοντος
• Ο τρόπος αντιμετώπισης της βίας από τους σημαντικούς για το παιδί ενήλικες (συμπεριλαμβανομένων και των εκπαιδευτικών)
• Η προβολή της βίας από τα Μ.Μ.Ε
• Κοινωνικά προβλήματα (οικονομικές ανισότητες, οι απρόσωπες σχέσεις γειτονίας, η αύξηση της εγκληματικότητας και του κοινωνικού ρατσισμού κ.ά.)

To Bullying έχει πολλαπλές και μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες στην ψυχική υγεία των θυμάτων καθώς και στην ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη.

Οι συνέπειες είναι πολύ σοβαρές για τη μελλοντική τους ζωή και περιλαμβάνουν:

• Χαμηλό αίσθημα αυτοεκτίμησης
• Ανασφάλεια
• Φόβο
• Αδυναμία αντιπαράθεσης
• Κοινωνική απομόνωση
• Αποκλεισμό από δραστηριότητες
• Διαταραχές συμπεριφοράς (επιθετική συμπεριφορά, επιθυμία για εκδίκηση, απειλές για αυτοκτονία κ.ά.)
• Εσωστρέφεια
• Ψυχοσωματικά προβλήματα
• Μαθησιακές δυσκολίες (απότομη πτώση της επίδοσής τους στα μαθήματα, άρνηση να πάει σχολείο, συχνές απουσίες, ασυνέπεια στις υποχρεώσεις τους, έντονη αφηρημάδα, αποφυγή διαλόγου με τους γονείς για θέματα σχολείου)

Τα θύματα νοιώθουν ανίκανα να αντιδράσουν και δεν κάνουν τίποτα για να προκαλέσουν το bullying. Σύμφωνα με τις έρευνες, εκατοντάδες παιδιά (160.000) χάνουν το σχολείο κάθε μέρα από το φόβο του bullying. Τα θύματα του Bullying περιλαμβάνουν αγόρια και κορίτσια όλων των ηλικιών. Τα κορίτσια είναι πιο πιθανό να εμφανίσουν τον τύπο εκείνο της βίας που περιλαμβάνει εξάπλωση φημών και κοινωνικό αποκλεισμό του άλλου ή απομόνωση.

Το σύγχρονο σχολείο πρέπει να είναι:

• Ένα σχολείο υποστηρικτικό, δημιουργικό και δημοκρατικό.
• Να διαπνέεται από τις αρχές της συνεργασίας, του αλληλοσεβασμού, της ισότητας, της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης και της αποδοχής της διαφορετικότητας.
• Ένα σχολείο που η αρμονική συνύπαρξη όλων των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας θα είναι η πρωταρχική του επιδίωξη.

Τρόποι αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας

Σύμφωνα με το Συνήγορο του Παιδιού:

Στα σχολεία αλλά και στις τάξεις θα πρέπει να υπάρχουν:

• Συμφωνίες και σταθεροί κανόνες σχετικά με την αντιμετώπιση περιστατικών βίας μεταξύ των μαθητών, στη διαμόρφωση των οποίων θα συμμετέχουν και οι μαθητές.
• Δημιουργία κλίματος συνεργασίας και δημοκρατικού διαλόγου ανάμεσα σε εκπαιδευτικούς και μαθητές.
• Συζητήσεις στις τάξεις σχετικά με τα δικαιώματα και ειδικότερα για τις σχέσεις μεταξύ των μαθητών.
• Ειδικά προγράμματα και βιωματικά εργαστήρια με εθελοντική συμμετοχή μαθητών, για το πώς μπορούν να επιλύονται οι μεταξύ τους συγκρούσεις.
• Σε κάθε σχολείο καλό είναι να ορίζονται ορισμένοι εκπαιδευτικοί με ειδικές δεξιότητες και γνώσεις, ως μεσολαβητές – σύμβουλοι, προς τους μαθητές.
• Σε κάθε σχολείο είναι σημαντικό να ορίζονται κάποιοι μαθητές, ως συνομήλικοι μεσολαβητές ή «ειρηνοποιοί» που θα εκπαιδεύονται ειδικά και θα μεσολαβούν μεταξύ μαθητών που τσακώνονται ή φέρονται άσχημα ο ένας στον άλλον, ώστε να επιτυγχάνουν τη συμφιλίωσή τους.
• Το σχολείο δε θα πρέπει να ξεκινάει επιβάλλοντας ποινές σε περιπτώσεις άσκησης βίας μεταξύ μαθητών. Οι ποινές θα πρέπει να επιβάλλονται μετά, εφόσον κρίνεται σκόπιμο και εάν τα παραπτώματα είναι σοβαρά. Αν έχει επιτευχθεί δέσμευση συμφιλίωσης, θα πρέπει να δίνεται ευκαιρία τήρησής της, με αναστολή της ποινής.
• Σε κάθε σχολείο είναι καλό να γίνονται πολλές δραστηριότητες που ενδιαφέρουν και φέρνουν κοντά τους μαθητές και τους βοηθούν να καλλιεργούν καλύτερες σχέσεις μεταξύ τους (ομάδες έρευνας, περιοδικού, ιστοσελίδας, θεατρικής έκφρασης, ραδιοφώνου, εικαστικών, κόμικ κ.ά.).
• Δράσεις ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των γονέων.
• Το σχολικό συμβούλιο (εκπαιδευτικοί και εκπρόσωποι γονέων) θα πρέπει να συναντιέται τακτικά και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες – δράσεις για την αποτελεσματικότερη πρόληψη και αντιμετώπιση της χρήσης βίας μέσα και έξω από το σχολείο.

Παναγιώτης Μάντης, Ψυχολόγος, Χειριστής Γραμμής Eliza 10454

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανδρέου, Ε. (2007). Εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης για την αντιμετώπιση της επιθετικότητας και του εκφοβισμού στο δημοτικό σχολείο. Στο Ε. Μακρή-Μπότσαρη(επιμ.) Διαχείριση Προβλημάτων Σχολικής Τάξης (τόμ. Α’). Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

Argesti, A. (1990). Categorical data analysis. John Willey and Sons, New York

Αρτινοπούλου, Β. (2001). Βια στο Σχολείο. Ερευνες και Πολιτικές στην Ευρώπη. Μεταίχμιο, Αθήνα

Αρτινοπούλου, Β. (2010). Σχολική Διαμεσολάβηση. Εκπαιδεύοντας τους μαθητές στη διαχείριση της βίας και της επιθετικότητας. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

Elias, M. (2011). Why should the ESEA systematically include social-emotional and character development as essential for students’ academic and life success? Presentation at a Congressional Briefing Senate Office Building, Washington, D. C.

Elsea, Μ. & Smith, Ρ. (1998). The long-term effectiveness of anti-bullying work in primary schools. Educational Research, 40 (2), 203-218.

Espelage, D., & Swearer, S.M. (2003). Research on school bullying and victimization: what we learned and where do we go from here? School Psychology Review. 32(3), 365–383.

Georgiou, St. & Stavrinides, P. (2008). Bullies, victims, and bully-victims: psychosocial profiles and attributions styles. School Psychology International, 29 (5), 574-589.

Javeau, C., (1996). H έρευνα με ερωτηματολόγιο, Αθήνα, Εκδόσεις Τυπωθήτω. Jarvis P. (2004) Συνεχιζόμενη εκπαίδευση και κατάρτιση, Αθήνα, Εκδόσεις Μεταίχμιο

Μπαμπάλης, Θ. (2011α). Η ζωή στη σχολική τάξη. Αθήνα: Διάδραση.

Carney, A. & Merrell, K. (2001). Bullying in Schools: Perspectives on Understanding and Preventing an International Problem. School Psychology International, 21(364–382).

Craig, W. M., Pepler, D. J., & Blais, J. (2007). Responding to bullying: What works? International Journal of School Psychology, 28(15-24).

Nicolaides, S., Toda, Y. and Smith, P. K. (2002). Knowledge and Attitudes About School Bullying in Trainee Teachers. British Journal of Educational Psychology, 72,105–18.

Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Malden, MA: Blackwell Publishing.

Siegel, S., & Castellan, N.J., (1988). Nonparametric statistics for the behavioral sciences (2nd ed.). New York: McGraw-Hill.

Smith, P.K. & Sharp, S. (1994). School bullying: Insights and perspectives. Routledge.

Tabachnick, B., & Fidell, L., (2006). Using multivariate statistics. New York: Harper Collins

Πηγή: eliza