Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα ενός ατόμου να αντιμετωπίσει με επιτυχία μια κρίση και να επιστρέψει γρήγορα στην κατάσταση προ της κρίσης. Nα εμφανίζει θετική προσαρμογή και να ανακτήσει την ψυχική του υγεία μέσα σ’ ένα πλαίσιο προκλήσεων ή αντίξοων συνθηκών χρησιμοποιώντας τις ικανότητές του και τα διαθέσιμα υποστηρικτικά του συστήματά (Windle et al. 2011).
Η ανθεκτικότητα υφίσταται όταν το άτομο χρησιμοποιεί διανοητικές διαδικασίες και συμπεριφορές για την προώθηση προσωπικών στοιχείων και για την προστασία του από τις πιθανές αρνητικές επιπτώσεις των στρεσογόνων παραγόντων (Miller & Lavin, 2007).
Aποτελεί μια αναπτυξιακή πορεία στην οποία ενσωματώνονται νέα, θετικά και αρνητικά, στοιχεία από την καθημερινή ζωή του ατόμου και αποτελεί μια διαδικασία υγιούς ανάπτυξης σε ένα σύστημα ανατροφοδοτικών με το περιβάλλον σχέσεων που προάγουν την προσωπική και κοινωνική του επάρκεια (Παπακωνσταντινοπούλου, & Δημάκος, 2015).
Με απλούστερους όρους, η ψυχολογική ανθεκτικότητα παρατηρείται σε άτομα που αναπτύσσουν ψυχολογικές και συμπεριφορικές ικανότητες που τους επιτρέπουν να παραμείνουν ήρεμα κατά τη διάρκεια κρίσεων και να προχωρήσουν χωρίς μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειες. Η ψυχολογική ανθεκτικότητα είναι ένα εξελικτικό πλεονέκτημα που οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν και χρησιμοποιούν για να διαχειριστούν κανονικούς στρεσογόνους παράγοντες.
Αυτισμός και Ψυχική Ανθεκτικότητα
Η απόκτηση ενός παιδιού με αυτισμό αποτελεί μία νέα, άγνωστη και δύσκολη κατάσταση που προκαλεί στους γονείς πολλά και διαφορετικά συναισθήματα, που είναι πολύ έντονα, συγκεχυμένα και αντικρουόμενα. Πρώτον, ματαίωση ελπίδων, η οποία οδηγεί πολλούς γονείς σε ψυχολογική διαδικασία πένθους που δεν έχει τέλος, και δεύτερον, πηγή διαρκούς στρες που προκύπτει από τη φροντίδα γι’ αυτό. Το στρες συνήθως είναι πολύ έντονο στην οικογένεια, όταν η συμπεριφορά του παιδιού είναι πιο δύσκολη. Η ψυχολογική και σωματική αντοχή των γονέων μπορεί να καμφθεί με σοβαρές συνέπειες αν δεν υπάρξει ουσιαστική βοήθεια προς την οικογένεια και το παιδί από υπηρεσίες ψυχικής υγείας και κοινωνικής φροντίδας.
Η ψυχική ανθεκτικότητα των γονέων παιδιών με αυτισμό αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι στη ζωή των ατόμων αυτών, οι οποίοι έχουν να αντιμετωπίσουν τις διάφορες προκλήσεις του αυτισμού. Είναι πολύ σημαντικό να είναι οι ίδιοι σωματικά και ψυχικά υγιείς, για να είναι σε θέση να ικανοποιήσουν τις ιδιαίτερες ανάγκες των παιδιών τους, χωρίς ωστόσο να βυθιστούν στη μοναξιά και την απομόνωση. Στοιχεία με τα οποία έρχονται αντιμέτωπες οικογένειες που είναι λιγότερο ανθεκτικές (Selimoglu et al, 2013).
Ένα σημαντικό ζήτημα είναι το κατά πόσο η ψυχική ανθεκτικότητα ενδυναμώνεται ή και προκαλείται από την κοινωνική υποστήριξη που δέχονται οι γονείς και εάν αυτό σχετίζεται με τα ιδιοσυγκρασιακά τους χαρακτηριστικά, τις αρνητικές τους σκέψεις και το άγχος ή ακόμα και παράγοντες μη σχετιζόμενους με τον αυτισμό, οι οποίοι δρουν στο οικογενειακό περιβάλλον έχοντας συνήθως εξωτερική προέλευση (Batool & Khurshid, 2015).
Ποικίλες έρευνες αναφέρουν ότι η ψυχική ανθεκτικότητα των γονέων με παιδιά στο φάσμα του αυτισμού επηρεάζεται από το οικογενειακό εισόδημα, το μορφωτικό επίπεδο των γονέων αλλά και την κοινωνική υποστήριξη που δέχονται οι οικογένειες. Οι σωματικές και ψυχολογικές προκλήσεις για τους γονείς που ανατρέφουν παιδιά με αυτισμό συνεπάγεται αυξημένα επίπεδα άγχους και μειωμένη ψυχική ανθεκτικότητα. Το χαμηλό εισόδημα, η αδυναμία των γονέων να ανταπεξέλθουν στις οικονομικές υποχρεώσεις της οικογένειας αλλά ακόμα και στις θεραπείες των παιδιών τους αυξάνουν το άγχος και τα καταθλιπτικά συμπτώματα. Η χαμηλή κοινωνική στήριξη σε αυτές τις οικογένειες εντείνει το αίσθημα της παραίτησης (Καβαλιώτης, 2018).
Το ύψος της οικονομικής ευρωστίας συναρτάται θετικά με την κοινωνική στήριξη που δέχονται οι γονείς και την ψυχική ανθεκτικότητα που αναπτύσσουν. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει με το επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων, όπου η κοινωνική στήριξη είναι υψηλότερη σε γονείς με υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο. Η κοινωνική στήριξη φαίνεται να αυξάνεται όσο το επίπεδο εκπαίδευσης είναι υψηλό, ενώ όσο πιο χαμηλό είναι το εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων τόσο πιο πολύ ενισχύονται τα επίπεδα συνολικού άγχους, γονικής θλίψης και δυσλειτουργικής αλληλεπίδρασης γονέα-παιδιού.
Προστατευτικοί παράγοντες
Η μελέτη της ψυχικής ανθεκτικότητας έχει αναδείξει ότι ένας αριθμός προσωπικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, διαθέσιμων στα άτομα, μπορεί να επηρεάσει θετικά την ποιότητα της ψυχοκοινωνικής τους προσαρμογής σε δύσκολες, αγχογόνες συνθήκες και κινδύνους. Προστατευτικοί παράγοντες θεωρούνται τα εσωτερικά χαρακτηριστικά του ατόμου ή οι συνθήκες του περιβάλλοντος, που λειτουργούν ως δυναμικοί μηχανισμοί και βοηθούν το άτομο να αντισταθεί ή να εξισορροπήσει τους κινδύνους στους οποίους εκτίθενται. (Vanderbilt-Adriance & Shaw, 2008).
Αυτά τα εσωτερικά χαρακτηριστικά μπορεί να είναι:
γνωστικοί παράγοντες (π.χ. νοημοσύνη, αυτοαποτελεσματικότητα)
συναισθηματικοί παράγοντες (π.χ. αλληλεπίδραση με σημαντικούς άλλους)
παράγοντες της συμπεριφοράς (π.χ. δεξιότητες αντιμετώπισης, θετική κοινωνική συμπεριφορά)
Άλλα χαρακτηριστικά, όπως :
η επιμονή,
η αποφασιστικότητα,
η αυτοαποτελεσματικότητα,
η δημιουργικότητα,
η συνοχή και η αυτογνωσία,
Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορεί να περιλαμβάνουν χαρακτηριστικά :
της οικογένειας (π.χ. οικογενειακή επικοινωνία, υποστήριξη από τα μέλη της οικογένειας),
της κοινωνίας (προγράμματα οικονομικής και ψυχοκοινωνικής στήριξης των οικογενειών, δομές συμβουλευτικής και καθοδήγησης)
Επιπλέον, οι θετικές εκτιμήσεις και η ποιοτική αλληλεπίδραση της οικογένειας, οι καλές διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς και η υποστήριξη του σχολείου, των εκπαιδευτικών και των θεραπευτών είναι μερικοί από τους πλέον μελετημένους εξωτερικούς παράγοντες προστασίας.
Παράγοντες Επικινδυνότητας
Οι παράγοντες επικινδυνότητας νοούνται με πολλούς τρόπους συμπεριλαμβανομένων ενδοπροσωπικών, διαπροσωπικών ή άλλων συναφών δυσκολιών, όπως άγχος, συναισθηματικές διαταραχές κτλ. ( Fraser, Richman & Galinsky, 1999).
Μερικοί σημαντικοί παράγοντες επικινδυνότητας όσον αφορά την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι:
Τα οικονομικά προβλήματα της οικογένειας
Οι δυσκολίες στη συζυγική σχέση
Η ύπαρξη προβλημάτων υγείας
Η μη παροχή κοινωνικής στήριξης
Η αδυναμία υλοποίησης θεραπευτικών και εκπαιδευτικών προγραμμάτων
Η ύπαρξη συναισθηματικών και αγχωδών διαταραχών στα μέλη της οικογένειας
Το φτωχό υποστηρικτικό δίκτυο της οικογένειας (φίλοι, οικογένεια κτλ)
Τρόποι Ενίσχυσης της Ψυχικής Ανθεκτικότητας
Η ανθεκτικότητα ενισχύεται με την ανάπτυξη αποτελεσματικών δεξιοτήτων αντιμετώπισης του στρες. Οι ικανότητες αντιμετώπισης βοηθούν το άτομο να μειώσει τα επίπεδα άγχους, ώστε να παραμείνει λειτουργικό. Οι ικανότητες αντιμετώπισης περιλαμβάνουν τη χρήση άσκησης, κοινωνικοποίησης και πρακτικών αυτοεξυπηρέτησης για τη διατήρηση ενός υγιούς επιπέδου στρες. Ωστόσο, υπάρχουν και πολλοί άλλοι παράγοντες που συνδέονται με την ψυχολογική ανθεκτικότητα (Rutter, 2012).
Η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία προτείνει “10 τρόπους για την οικοδόμηση της ανθεκτικότητας”, οι οποίοι είναι:
να διατηρούμε καλές σχέσεις με στενούς συγγενείς, φίλους και άλλους
να αποφύγουμε να αντιμετωπίζουμε κρίσεις ή αγχωτικά γεγονότα ως αφόρητα προβλήματα.
να δεχθούμε περιστάσεις που δεν μπορούν να αλλάξουν.
να αναπτύξουμε ρεαλιστικούς στόχους
να λάβουμε αποφασιστικά μέτρα σε αντίξοες καταστάσεις
να αναζητήσουμε ευκαιρίες αυτοανακάλυψης
να αναπτύξουμε αυτοπεποίθηση
να διατηρήσουμε μια μακροπρόθεσμη προοπτική και να εξετάσουμε το αγχωτικό συμβάν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.
να διατηρήσουμε μια ελπιδοφόρα προοπτική, να περιμένουμε καλά πράγματα και να φανταστούμε αυτό που επιθυμούμε.
να φροντίζουμε το μυαλό και το σώμα, να ασκούμαστε τακτικά, προσέχοντας τις ανάγκες και τα συναισθήματά μας.
Επίσης όσον αφορά την ψυχική ανθεκτικότητα μιας οικογένειας, σημαντικοί παράγοντες ενίσχυσης της είναι:
Ρεαλιστική ανατροφή
Αποτελεσματικές επικοινωνίες κινδύνου
Θετικότητα και αναδιάρθρωση απαιτητικών καταστάσεων
Οικοδόμηση της αυτοεκτίμησης και της ανθεκτικότητας
Εν κατακλείδι, οι γονείς παιδιών με αυτισμό έρχονται καθημερινά αντιμέτωποι με ποικίλες προκλήσεις και δυσκολίες. Για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν και να συνεχίσουν είναι πολύ σημαντικό να εστιάσουν στη ρεαλιστική διαχείριση του προβλήματος, να αναζητήσουν και να διατηρήσουν υποστηρικτικά δίκτυα τόσο κοινωνικά όσο και διαπροσωπικά. Να οπλιστούν με θετικότητα και αισιοδοξία (Walsh, 2006). Να ενισχύσουν όλα εκείνα τα ενδοπροσωπικά στοιχεία που τους ενδυναμώνουν και τους δίνουν ώθηση για την αντιμετώπιση και την σωστή διαχείριση των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν.
Βιβλιογραφικές Πηγές
Batool, S. S., & Khurshid, S. (2015). Factors associated with Stress among Parents of Children with Autism. Journal of the College of Physicians and Surgeons Pakistan, 25(10): 752-756.
Fraser, M. W., Richman, J. M., & Galinsky, M. J. (1999). Risk, protection, and resilience: Towards a conceptual framework for social work practice. Social Work Research, 23(3), 131-144.
Καβαλιώτης, Α. (2018). Η Ψυχική ανθεκτικότητα των γονέων με παιδιά με αυτισμό. Αθήνα: Παπαζήσης.
Miller, D., & Lavin, F. (2007). «But now I feel I want to give it a try»: formative assessment, self-esteem and a sense of competence. Curriculum Journal, 18(1), 3-25.
Παπακωνσταντινοπούλου, Α., & Δημάκος, Ι. (2015). Ατομικά χαρακτηριστικά και ψυχική ανθεκτικότητα. Στο Φ. Γούσιας (Επιμ.), Πρακτικά του 2ου Παπακωνσταντινοπούλου Α. (2018) Ψυχική ανθεκτικότητα Σελίδα 284 Συνεδρίου: Νέος Παιδαγωγός, (σελ. 104-112). Αθήνα, 23 & 24 Μαΐου 2015.
Rutter, M. (2012). Resilience as a dynamic concept. Development and Psychopathology 24(2), 335-344.
Selimoglu, O. G., Ozdemir, S., Toret, G., & Ozkubat, U. (2013). An Examination of the Views of Parents of Children With Autism About Their Experiences at the Post-Diagnosis Period of Autism. International Journal of Early Childhood Special Education, 5(2), 162-167
Vanderbilt-Adriance, E., & Shaw, D. S. (2008). Protective Factors and the Development of Resilience in the Context of Neighborhood Disadvantage. Journal of Abnormal Child Psychology, 36, 887-901
Walsh, F. (2006). Strengthening family resilience (2nd edition). New York: Guilford Press.
Windle, G., Bennett, K. M., & Noyes, J. (2011). A methodological review of resilience measurement scales. Health and Quality of Life Outcomes, 9(8), 1-18.
Για να κατεβάσετε το κείμενο σε pdf πατήστε στον παρακάτω σύνδεσμο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου