Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης
Πάουλο Φρέιρε
Άννα-Μαρία Αραούχο Φρέιρε
Βάλτερ ντε Ολιβέιρα
εκδόσεις Επίκεντρο
μετάφραση: Σταύρος Τσιάκαλος
συζήτηση με τον Ομότιμο Καθηγητή Παιδαγωγικής Α.Π.Θ
Γιώργο Τσιάκαλο
Β.Μ: Ποιος είναι ο Πάουλο Φρέιρε;
Στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο «Γράμματα στη Χριστίνα» γράφει, ότι γεννήθηκε (το 1921) σε μια σχετικά εύπορη μεσοαστική οικογένεια. Όμως κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 1929 η οικογένεια του κατέρρευσε οικονομικά. Έτσι, μεγάλωσε βιώνοντας τις εμπειρίες από δυο διαφορετικούς παιδικούς κόσμους. Εκείνον των πλούσιων οικογενειών που τα παιδιά τους συνέχισαν να ζουν, όπως και πριν την οικονομική κρίση, και εκείνον των πεινασμένων παιδιών, που ζούσαν στις πολύ φτωχιές γειτονιές στις παρυφές της πόλης. Με τα πρώτα τον συνέδεε η μεσοαστική κοινωνική θέση της οικογένειάς του (είναι χαρακτηριστικό ότι δεν αποχωρίστηκαν ποτέ το πιάνο και ότι ο πατέρας δεν έπαψε ποτέ να φοράει γραβάτα), με τα δεύτερα τον συνέδεε η πείνα, «αν και η δική μας πείνα δεν ήταν τόσο σκληρή όσο η δική τους». Στην αυτοβιογραφία του, που την έγραψε το 1996, ένα χρόνο πριν τον θάνατό του, μιλάει για το πώς επηρέασαν την μετέπειτα ζωή του, τόσο οι εμπειρίες της παιδικής του ηλικίας όσο και ο τρόπος που οι γονείς του κατανοούσαν τον κόσμο και αντιμετώπιζαν τα προβλήματα τους.
Έζησε μια α πολυτάραχη ζωή, με διώξεις, μακρόχρονη εξορία και προσφυγιά στο εξωτερικό, αλλά και πάντα αφιερωμένη στην υπόθεση της απελευθέρωσης του Δεύτερου Κόσμου της παιδικής του ηλικίας, του κόσμου των φτωχών, των χειραγωγημένων, των καταπιεσμένων. Το έργο του τον έκανε να θεωρείται σήμερα, ότι είναι ο πιο σημαντικός παιδαγωγός του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, με την έννοια ότι επηρέασε περισσότερο από οιονδήποτε άλλον τις απόψεις για την εκπαίδευση και το σχολείο σε όλο τον κόσμο.
Β.Μ: Δώστε μας λίγα στοιχεία για το έργο του! Με τι καταπιάνεται σχεδόν στο σύνολο της ζωής του; Ποια κοινωνική ανησυχία εμφυσείται μέσα στην ψυχή του;
Βρέθηκε επικεφαλής μιας εκστρατείας αλφαβητισμού των πάμφτωχων, σκληρά καταπιεζόμενων εργατών γης σε περιοχές της Βόρειας Βραζιλίας. Ήταν ένα βαθιά πολιτικό εγχείρημα, που αποσκοπούσε να τους δώσει τη δυνατότητα να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα, καθώς τότε το δικαίωμα ψήφου είχαν μόνον όσοι ήξεραν ανάγνωση και γραφή. Και ήταν ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα, επειδή, παράλληλα με τη μέθοδο διδασκαλίας που έπρεπε να επινοηθεί (βρισκόμαστε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η έννοια «εκπαίδευση ενηλίκων» είναι ακόμη άγνωστη), έπρεπε επίσης να καταπολεμηθεί η μοιρολατρία, που χαρακτήριζε τους εκφοβισμένους από τη βία των ένοπλων μπράβων των γαιοκτημόνων. Το αποτέλεσμα ήταν συγκλονιστικό τόσο για τους ίδιους όσο και για τους ακαδημαϊκούς παιδαγωγούς σε όλο τον κόσμο: σε απίστευτα σύντομο χρονικό διάστημα έμαθαν να διαβάζουν και να γράφουν και απόκτησαν έτσι το δικαίωμα ψήφου. Δεν ήταν μια νέα «τεχνική» ούτε κάποια νέα «διδακτικά βοηθήματα», που έφεραν αυτό το αποτέλεσμα, αλλά η εφαρμογή στην πράξη της φιλοσοφίας του Φρέιρε, ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν, όταν έχουν ως κίνητρο την κατανόηση του κόσμου τους και του εαυτού τους μέσα σ’ αυτόν, και τούτο γίνεται μόνο σε διάλογο με τους άλλους ανθρώπους. Αυτό αποτέλεσε τον πυρήνα του παιδαγωγικού εγχειρήματος. Ήταν η συζήτηση γύρω από τα υπαρκτά προβλήματα των «μαθητών» και των «μαθητριών», από την οποία προέκυπτε η ανάγκη της ανάγνωσης και της γραφής. Είναι χαρακτηριστικός αυτής της άποψής του ο τίτλος ενός βιβλίου, που έγραψε πολύ αργότερα μαζί με τον Ντονάλντο Μασέντο: «Γραμματισμός – Διαβάζοντας τη λέξη και τον κόσμο».
Από αυτές τις εμπειρίες προέκυψε το βιβλίο «Η αγωγή του καταπιεσμένου», που τον καθιέρωσε σε όλο τον κόσμο. Ήταν και είναι ένα μανιφέστο για μια εκπαίδευση ριζικά διαφορετική από αυτή που κυριαρχεί μέχρι σήμερα.
Ακολούθησαν πολλά βιβλία, που ενέπνευσαν εκατομμύρια ανθρώπους και τους ενθάρρυναν να τολμήσουν να βαδίσουν ένα διαφορετικό δρόμο, και βλέπουμε σήμερα με ικανοποίηση και θαυμασμό τέτοια εγχειρήματα να ευοδώνονται όχι μόνο στη Βόρεια Αμερική στην Ευρώπη και στην Αυστραλία αλλά κυρίως στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας.
Β.Μ: Πρόσφατα εκδόθηκε από τις εκδόσεις Επίκεντρο το βιβλίο Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης. Αυτό το βιβλίο συνυπογράφουν η Άννα-Μαρία Αραούχο Φρέιρε και ο Βάλτερ ντε Ολιβέιρα. Πείτε μας δυο λόγια και για αυτούς τους συγγραφείς!
Ο θάνατος της πρώτης συζύγου του, τον συγκλόνισε σε βαθμό που οι συγγενείς και οι φίλοι του ανησυχούσαν για την ζωή του. Ήταν η Άννα-Μαρία Αραούχο Φρέιρε αυτή, που τον βοήθησε, να συνέλθει. Γνωρίζονταν από παλιά και αποφάσισαν να παντρευτούν. Έζησαν μαζί τα τελευταία χρόνια της ζωής του Πάουλο (1988-1997) και συνεργάστηκαν στη συγγραφή και έκδοση των τελευταίων βιβλίων του, καθώς η ίδια είναι παιδαγωγός και ιστορικός. Σήμερα διαχειρίζεται και συνεχίζει το έργο του.
Ο Walter Fereira de Oliveira είναι καθηγητής Δημόσιας Υγείας στο Federal University of Santa Catarina της Βραζιλίας. Ήταν οργανωτής και συντονιστής της ημερίδας στο Πανεπιστήμιο της Northern Iowa, από την οποία προέκυψε το παρόν βιβλίο.
Β.Μ: Τι θα διαβάσουμε λοιπόν στο βιβλίο που τιτλοφορείτε «Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης» με δική σας επιμέλεια και πρόλογο!
Ο Πάουλο Φρέιρε διατύπωσε την άποψη τα «βιβλία γράφονται» αλλά επίσης και ότι «βιβλία μιλιούνται». Εννοούσε μ’ αυτό, ότι κάποια βιβλία γεννιούνται από ζωντανές συζητήσεις, και έδινε ιδιαίτερη σημασία σ’ αυτά, επειδή προκύπτουν από έναν διάλογο. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και η «Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης», που αποτυπώνει τη συζήτηση του με τον Walter Fereira de Oliveira για την Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης, καθώς και την ομιλία, τη συζήτηση και τους προβληματισμούς που αναδύθηκαν σε μία ημερίδα στο Πανεπιστήμιο Northern Iowa των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής το 1996, λίγους μήνες πριν τον θάνατό του. Συνοδεύεται από κείμενα ανθρώπων που συνεργάστηκαν στενά μαζί του, όπως είναι ο Donaldo Macedo, ο Henry Giroux, ο Norman Denzin και, φυσικά, η Άννα-Μαρία Αραούχο Φρέιρε και ο Walter Fereira de Oliveira. Στον δικό μου πρόλογο γράφω ότι ο Φρέιρε είναι «ο δάσκαλος της πραγματικής αλληλεγγύης». Ο ίδιος μέσα στο βιβλίο μιλά για την «αληθινή αλληλεγγύη» και εννοεί κυρίως την αλληλεγγύη στην πράξη, και όχι μόνο στα λόγια, και δίνει πολλά παραδείγματα για να εξηγήσει τις μορφές που παίρνει η αληθινή αλληλεγγύη σε διάφορες περιστάσεις. Αν όμως προσδοκά κανείς, ότι διαβάζοντας το βιβλίο θα «καταναλώσει» την εμπειρία του Φρέιρε, θα εκπλαγεί διαπιστώνοντας, ότι παράλληλα με τις αφηγήσεις των εμπειριών του παρουσιάζει ένα σύστημα αξιών, που γεννάει και καθοδηγεί την πράξη. Πρόκειται για αξίες, που αντλεί από τον χριστιανισμό και ταυτόχρονα τον μαρξισμό, και δεν είναι τυχαίο ότι ο μαρξιστής παιδαγωγός Φρέιρε θεωρείται επίσης δάσκαλος στο πλαίσιο της «Θεολογίας της Απελευθέρωσης».
Β.Μ: Τελικά τι είναι αυτό που καλούμε «Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης»;
Κοιτάξτε, αλληλεγγύη δείχνουν μεταξύ τους και οι ισχυροί του κόσμου, όταν απειλείται η εξουσία τους. Τι δική τους «παιδαγωγική της αλληλεγγύης» προωθούν σε πολύ μεγάλο βαθμό τα εκπαιδευτικά συστήματα, τα ΜΜΕ και πολυποίκιλοι μηχανισμοί χειραγώγησης. Η «Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης» του Φρέιρε αφορά στην υπεράσπιση της ζωής και της αξιοπρέπειας των ανθρώπων, που υφίστανται ή απειλούνται από απάνθρωπες πολιτικές και πράξεις. Συνεπώς αφορά στην οργάνωση με λόγο και πράξη του μεγάλου εγχειρήματος εξανθρωπισμού του κόσμου. Ο ίδιος δίνει τα βασικά στοιχεία, που είναι ο σεβασμός του άλλου, ο ισότιμος διάλογος, η χωρίς συμβιβασμούς στράτευση με τους αδύναμους, η υπεράσπιση των αξιών της ανθρωπιάς, η αντίσταση στη βαρβαρότητα ενός οικονομικού συστήματος που απανθρωπίζει τις ανθρώπινες σχέσεις. Η Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης δεν είναι ένα μάθημα, που το μαθαίνει κανείς διαβάζοντας ένα βιβλίο και αποθηκεύοντας στο μυαλό το περιεχόμενό του, μήπως και το χρειαστεί κάποτε. Είναι διαρκής προβληματισμός για τη θέση μας σ’ αυτόν τον κόσμο, για τη σχέση μας με τον κόσμο, για το νόημα της ζωής μας.
Β.Μ: Μπορεί να βρει πρακτική εφαρμογή στα σημερινά σχολεία και στο καπιταλιστικό πλαίσιο που αυτά λειτουργούν;
Παρόλο που αυτό είναι ένα κομβικό ερώτημα, που απαιτεί χρόνο για να απαντηθεί θα απαντήσω όσο πιο συνοπτικά μπορώ. Το καπιταλιστικό σύστημα δεν είναι μια μηχανή που λειτουργεί χωρίς προβλήματα. Αντίθετα χαρακτηρίζεται από εσωτερικές αντιθέσεις και δομικές αντιφάσεις. Αυτές τις ρωγμές του συστήματος πίστευε ο Φρέιρε ότι πρέπει να εκμεταλλεύονται οι αντίπαλοί του, και αυτό ακριβώς εφάρμοζε στην πράξη. Συνεπώς, αυτό που προέχει είναι η αλλαγή του σημερινού πλαισίου λειτουργίας των σχολείων, ώστε η Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης να αποκτήσει κυρίαρχη θέση στο εκπαιδευτικό σύστημα. Αλλά για να αλλάξει το πλαίσιο πρέπει να εφαρμόζουμε όλο και περισσότερο την αλληλεγγύη στην πράξη. Όσον αφορά τώρα στην χώρα μας, παρόλο που το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα προωθεί τον ανταγωνισμό και την εγωιστική ατομικότητα, είναι πάρα πολλοί οι εκπαιδευτικοί που εφαρμόζουν την αλληλεγγύη στην πράξη..
Β.Μ: Πόσο βοηθούν τέτοια αναγνώσματα για να κατανοήσουμε και να δούμε ότι υπάρχει δρόμος και ότι γίνεται και αλλιώς;
Στην εποχή μας, που βλέπουμε τη βαρβαρότητα να επελαύνει σε όλους τους τομείς ζωής μας, τέτοια αναγνώσματα δίνουν το μήνυμα ότι η ανθρωπιά έχει και τη δύναμη να αντισταθεί και τον τρόπους για να νικήσει. Δεν είναι παρηγορητικά λόγια, είναι αυτό που διαπιστώνω από τις συζητήσεις μου με ανθρώπους που αγωνιούν με όσα συμβαίνουν γύρω μας και αντιδρούν θεωρώντας την αλληλεγγύη αυτονόητη στην καθημερινή τους συμπεριφορά Νομίζετε, ότι αν δεν υπήρχαν αυτοί οι άνθρωποι, θα είχαν επιζήσει οι πρόσφυγες, που πέρασαν από τη χώρα μας ή κι εκείνοι που καταδικάζονται να ζουν εδώ χωρίς καμιά δυνατότητα, να βρουν τα απαραίτητα για τη στοιχειώδη επιβίωση; Το λέω πολύ συνειδητά, ότι στην αντιμετώπιση των προσφύγων βλέπουμε τα δύο πρόσωπα της Ελλάδας: Το απάνθρωπο και ανάλγητο πρόσωπο της εξουσίας, και το φιλόξενο πρόσωπο των αλληλέγγυων στην πράξη πολιτών. Για τους δεύτερους, τέτοια βιβλία αποτελούν επιβεβαίωση, ότι με τη συμπεριφορά τους αυτή δεν είναι μόνοι, και ούτε Δον Κιχώτες, χωρίς προοπτική νίκης.
“Δεν διστάζουμε να δηλώσουμε πως επιθυμούμε ανθρώπους που θα εξελίσσονται εσαεί, ικανούς να καταστρέφουν και να ανανεώνουν συνεχώς τα διαθέσιμα μέσα και να ανανεώνονται οι ίδιοι, ανθρώπους που η διανοητική τους ανεξαρτησία θα είναι η ανώτερη δύναμή τους, και δεν θα υποτάσσονται σε κανέναν. Ανθρώπους ανοιχτούς στα καλύτερα πράγματα, πρόθυμους να καλωσορίζουν νέες ιδέες, που θα φιλοδοξούν να ζήσουν πολλαπλές ζωές κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Η κοινωνία μας φοβάται τέτοιους ανθρώπους, επομένως δεν μπορεί κανείς να περιμένει πως θα επιθυμεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο θα τους δημιουργεί.” Μοντέρνο Σχολείο – Φρανσίσκο Φερρέρ ι Γκουάρδια (1859-1909)
Β.Μ: Πόσο εφαρμόσιμο είναι το παραπάνω στο σημερινό σχολικό αλλά και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο; Παρατηρείτε κάποιες εξαιρέσεις ή και λαμπρά παραδείγματα;
Αυτά, που διατύπωσε ο Φρανσίσκο Φερρέρ ι Γκουάρδια, είναι η αποστολή του σχολείου, εφόσον θέλουμε μια κοινωνία ελεύθερων, δημιουργικών και απαλλαγμένων από καταναγκασμούς και ανταγωνιστικές συμπεριφορές ανθρώπων. Δυστυχώς όμως αυτό δεν είναι το όραμα όλων των ανθρώπων. Αντίθετα το όραμα των ισχυρών του κόσμου είναι μια κοινωνία δαρβινικού χαρακτήρα, όπου επικρατεί το δίκαιο του ισχυρότερου και η αποδοχή του από τους φτωχούς και αδύναμους. Στις μέρες ο σοσιαλδαρβινισμός, ακόμη και αν δεν ονομάζεται έτσι σήμερα, είναι η κυρίαρχη ιδεολογία που συνοδεύει το νεοφιλελευθερισμό. Αλλά η αντίσταση υπάρχει και δεν είναι ανίσχυρη. Αυτό είναι το νόημα του αγώνα των εκπαιδευτικών ενάντια σε αυτό, που κατ’ ευφημισμό ονομάστηκε από την κυβέρνηση «αξιολόγηση». Οι εκπαιδευτικοί διεκδικούν το δικαίωμα και το χρόνο, που θα τους επιτρέπει να είναι πραγματικοί παιδαγωγοί, και αυτό ακριβώς τους αρνείται η κυβέρνηση. Και πέραν από τον γενικό αγώνα, τα «λαμπρά παραδείγματα» είναι υπαρκτά και πολύ περισσότερα από όσο φανταζόμαστε. Αλλά υπαρκτές και γνωστές είναι και οι διώξεις που δέχτηκαν και δέχονται από το Υπουργείο Παιδείας όσοι εκπαιδευτικοί επιχειρούν να δημιουργούν «λαμπρά σχολεία». Υπενθυμίζω, ότι δεν υπάρχουν μόνο μέσα στα σχολεία «λαμπρά παραδείγματα», υπάρχουν επίσης πολλές πρωτοβουλίες, όμιλοι εκπαιδευτικών και δραστηριότητες εκτός σχολείου, που επιτελούν θαυμάσιο έργο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πολυετής δουλειά της ομάδας «Σκασιαρχείο» στην Αθήνα (τον τελευταίο καιρό με ένα μηνιαίο ένθετο στην Εφημερίδα των Συντακτών). Όλα αυτά γίνονται στον θεωρητικά «ελεύθερο χρόνο» τους. Βλέπετε τα οράματα δεν υπάρχουν μόνο στο μυαλό των ανθρώπων, υπάρχουν και στην πράξη, προπομπός και σπόρος μιας κανονικότητας του μέλλοντος
Β.Μ: Πείτε μας δυο λόγια για τη σειρά που επιμελείστε στις εκδόσεις Επίκεντρο με τίτλο Παιδαγωγοί της Αλληλεγγύης; Όπου εκτός από την Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης, κυκλοφορούν οι Επιστολές προς μια νεαρή δασκάλα του Τζόναθαν Κόζολ και το Αγαπώντας Χωρίς Αυταπάτες (η ζωή και το έργο του Γιάνους Κόρτσακ) της Edith Biewend!
Η ομάδα «Παιδαγωγοί της Αλληλεγγύης» δραστηριοποιείται κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στην υποστήριξη των προσφύγων. «Παιδαγωγοί» στην προκειμένη περίπτωση δεν σημαίνει υποχρεωτικά εκπαιδευτικοί, σημαίνει άνθρωποι, που με την πράξη τους προωθούν την αλληλεγγύη με τους ξεριζωμένους και τους καταπιεσμένους του κόσμου. Η σειρά βιβλίων στο ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ είναι ένα μέρος αυτής της δουλειάς. Για την επιλογή των βιβλίων δεχόμαστε προτάσεις από όσους συμμερίζονται τη βασική ιδέα. Δεν θέλω να μιλήσω για τα άλλα δύο βιβλία, θα μου επιτρέψετε να το κάνω χωριστά για το καθένα σε μια άλλη συνάντησή μας.
Βαγγέλης Μπουμπάκης
Πηγή: extremeways
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου