Μεγεθυμένο γραπτό κείμενο σε έντυπο βιβλίο ή υποστηρικτικές τεχνολογίες για μαθητές με μειωμένη όραση

Άρθρο των Συμβούλων Επαγγελματικού Προσανατολισμού Τυφλών Αλμπάνη Χριστίνας και Λεωτσάκου Παναγιώτας, τού Διευθυντή του Ειδικού Δημοτικού Σχολείου Τυφλών και Αμβλυώπων Φίλιππου Κατσούλη και τού Επίκουρου Καθηγητή τού Παιδαγωγικού Τμήματος Ειδικής Αγωγής τού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Βασίλειου Αργυρόπουλου, για το μεγεθυμένο γραπτό κείμενο σε έντυπο βιβλίο ή τις υποστηρικτικές τεχνολογίες για μαθητές με μειωμένη όραση.

Η διαμόρφωση ενός κατάλληλου μαθησιακού περιβάλλοντος στο χώρο του σχολείου απαιτεί προσαρμογές μετά από αξιολογήσεις, έτσι ώστε να ενθαρρύνεται η συμμετοχή του παιδιού με προβλήματα όρασης στην καθημερινή σχολική πραγματικότητα με μια φυσικότητα, που ταυτόχρονα θα στοχεύει και στην ανάπτυξη των ικανοτήτων του (Hussey, 1997).

Ο χώρος της τάξης αποτελεί ουσιαστικά τον εργασιακό χώρο του μαθητή, μέσα στον οποίο θα πρέπει να νιώθει παραγωγικός, δημιουργικός και παράλληλα να περνά ευχάριστα. Οι προαπαιτούμενες συνθήκες για τα παραπάνω είναι η πρόσβαση του μαθητή σε κάθε είδους μέσο και πληροφορία που προσφέρεται μέσα στην τάξη. Αυτό με τη σειρά του απαιτεί, για τον κάθε μαθητή με μερική ή ολική απώλεια όρασης ένα κατάλληλο πλαίσιο προσαρμογών που θα τον καθιστά συμμετοχικό, ευέλικτο και ενήμερο. Σύμφωνα με τους Lewis και Taylor (1997), μια τάξη στην οποία εκπαιδεύεται ένας μερικώς βλέπων, πρέπει να είναι εφοδιασμένη με μηχανήματα, όπως κλειστά κυκλώματα τηλεόρασης για να μπορεί να διαβάζει και να συμμετέχει στο μάθημα καθώς και βιβλία μεγαλογράμματης γραφής για να υπάρχει η αντιστοιχία με τα βιβλία των βλεπόντων συμμαθητών του για να ενισχύεται με αυτόν τον τρόπο το έργο της συνεκπαίδευσης. Η ομαλή εκπαιδευτική πορεία των παιδιών με προβλήματα όρασης αλλά και η ολόπλευρη γνωστική και ψυχοσυναισθηματική τους ανάπτυξη, προϋποθέτει την εξασφάλιση των περισσότερων, απαραίτητων, για αυτούς εκπαιδευτικών μέσων όπως η χρήση του έντυπου βιβλίου αλλά και της υποστηρικτικής τεχνολογίας. Κατά την επιλογή των εκπαιδευτικών μέσων είναι απαραίτητο να έχουμε εκτιμήσει και αξιολογήσει όχι μόνο τις γνωστικές-μαθησιακές ανάγκες των μαθητών αλλά και τις ανάγκες τους στον αναπτυξιακό τομέα αλλά και στην γνώση του φυσικού και κοινωνικού τους περιβάλλοντος. Ειδικά στην περίπτωση των μαθητών με προβλήματα όρασης οι υποστηρικτικές ΤΠΕ μπορεί να είναι προσωπικές (δηλαδή ύπαρξη και χρήση ατομικού φορητού σταθμού εργασίας), μπορεί να είναι υποστηρικτικές τεχνολογίες προσαρμογών του περιβάλλοντος του σχολείου (χρήση διαδραστικού πίνακα ή και φορητού υπολογιστή μέσα στην τάξη ώστε να είναι επεξεργάσιμη κάθε πληροφορία) αλλά και σχεδιασμός του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος ώστε να είναι προσβάσιμος στους μαθητές με χαμηλή όραση (χρήση εκπαιδευτικού υλικού π.χ. μεγεθυμένα βιβλία ή και ομιλούντα βιβλία, ηλεκτρονικά βιβλία, ηλεκτρονικοί υπολογιστές κ.ά) (Κουρουπέτρογλου & Φλωριάς, 2003). Η εκπαίδευση και η ένταξη των μαθητών με μειωμένη όραση επηρεάζεται όχι μόνο από το περιβάλλον στο οποίο γίνεται η εκπαίδευση τους (Arter, 1999), αλλά και από το βαθμό πρόσβασης στα εκπαιδευτικά μέσα που χρησιμοποιούνται όπως έντυπα κείμενα, βιβλία για αμβλύωπες μαθητές, υποστηρικτικές τεχνολογίες όπως υπολογιστές με κατάλληλα προγράμματα μεγέθυνσης και ανάγνωσης οθόνης, συνθέτες φωνής, κλειστά κυκλώματα τηλεόρασης κ.ά. (Κουρουπέτρογλου, 2005). Πρόκειται δηλαδή για μια κίνηση που αφορά τόσο στη χωροταξική όσο και στη μαθησιακή τους ένταξη. Εστιάζοντας στην εκπαίδευση των παιδιών με μερική απώλεια όρασης θα ήταν δογματισμός να υποστηρίξουμε ότι μόνο τα βιβλία με μεγαλογράμματη γραφή (έντυπο υλικό) ή μόνο οι ΤΠΕ αποτελούν το μοναδικό μέσο εκπαίδευσης τους. Κανένα μέσο δεν είναι πανάκεια. Υπάρχουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα και στα δύο. Αναφέρουμε συγκεκριμένα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα και των δύο μέσων χρήσης: 

1. Το έντυπο βιβλίο

α. Πλεονεκτήματα:

i. Ενδείκνυται για τους μαθητές των μικρών τάξεων, γιατί δεν χρειάζεται ιδιαίτερες γνώσεις για τη χρήση του 

ii. Είναι ανθεκτικό στις πτώσεις και δεν σε αφήνει ποτέ από μπαταρία

iii. Επειδή τα βιβλία σήμερα έχουν τη μορφή βιβλιοτετράδιου, οι μαθητές μπορούν να σημειώσουν πάνω σε αυτά 

iv. Οι μαθητές ασκούν την λεπτή κινητικότητα

v. Δεν χρειάζεται να ξαναγράφουν την εκφώνηση των ασκήσεων (οικονομία χρόνου) vi. Μπορούν να επιλύουν πάνω σε αυτό ασκήσεις συμπλήρωσης, αντιστοίχησης, κ.λ.π, διαδικασίες χρονοβόρες και επίπονες για να γίνουν σε τετράδιο, γιατί 

θα πρέπει να ξαναγραφούν ολόκληρες οι ασκήσεις.

β. Μειονεκτήματα

i. Είναι στατικό, δηλαδή, έχει συγκεκριμένο μέγεθος γραμματοσειράς, το οποίο δεν μεταβάλλεται ανάλογα με την επιθυμία του αναγνώστη 

ii. Δεν αλλάζει το κοντράστ

iii. Είναι χρονοβόρα η δημιουργία του

iv. Είναι δαπανηρή η εκτύπωσή του

v. Δεν καλύπτει όλες τις ανάγκες σε διδακτικό υλικό (δηλαδή, πηγές πέραν του διδακτικού βιβλίου) 2. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι οι προσωπικές Υποστηρικτικές Τεχνολογίες, οι οποίες θα μεταφέρονται και θα τις έχει ο μαθητής στο σχολείο και στο σπίτι. 

Σε αυτή την περίπτωση μπορούμε να μιλούμε για:

a. CCTV Portable

i. Πλεονεκτήματα

1. Ο μαθητής χρησιμοποιεί το ίδιο βιβλίο με τους βλέποντες

2. Μπορεί να μεγεθύνει οποιοδήποτε έντυπο κείμενο

3. Μπορεί να αλλάξει το κοντράστ ανάλογα με την επιθυμία του αναγνώστη

ii. Μειονεκτήματα

1. Δεν μπορεί να μεγεθύνει τα ηλεκτρονικά κείμενα

2. Χρειάζεται ο μαθητής να έχει πολύ καλό οπτικο-κινητικό συντονισμό.

b. Φορητός υπολογιστής (tablet pc, ipad) σε συνδυασμό με screen reader-magnifier 

(Η οθόνη πρέπει να έχει το κατάλληλο μέγεθος >15΄΄)

i. Πλεονεκτήματα

1. Ο μαθητής μπορεί να έχει πρόσβαση σε κάθε ηλεκτρονικό κείμενο πέραν του σχολικού εγχειριδίου 2. Μπορεί να γράφει πάνω στην οθόνη αφής (Πρέπει να είναι εξοπλισμένο με λογισμικό αναγνώρισης χειρόγραφης γραφής για λογοτεχνία και μαθηματικά). 

3. Είναι πιο ελαφρύ, αφού θα αντικαταστήσει όλα τα σχολικά βιβλία

ii. Μειονεκτήματα

1. Δεν ενδείκνυται για μαθητές των πρώτων τάξεων του δημοτικού σχολείου

2. Δύσκολος στο χειρισμό

3. Ευάλωτο σε πτώσεις (Ποιος θα αναλάβει το κόστος αναπλήρωσης της συσκευής σε περίπτωση καταστροφής της αν δεν μπορεί η οικογένεια;). 4. Μια συσκευή με οθόνη >15΄΄ συν τα υποστηρικτικά λογισμικά είναι ιδιαίτερα ακριβή αν υπολογίσουμε και το όριο ζωής της (περίπου 8 χρόνια) 5. Η αυτονομία της μπαταρίας μειώνεται με τη χρήση ή ο μαθητής μπορεί να ξεχνά να το φορτίσει Στηριζόμενοι στα παραπάνω αλλά και στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία και πρακτική που αφορά την εκπαίδευση μαθητών με μειωμένη όραση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης είναι σημαντικό και απαραίτητο να γίνεται συνδυασμός τόσο του έντυπου εκπαιδευτικού υλικού (μεγεθυμένα βιβλία, που θα τυπώνονται με βάση τις εξατομικευμένες ανάγκες των μαθητών σε μέγεθος γραμμάτων και γραμματοσειρά) όσο και των υποστηρικτικών ΤΠΕ μέσω ηλεκτρονικών βιβλίων ή κλειστών 

κυκλωμάτων τηλεόρασης, γιατί:

1. Κατά την προσχολική ηλικία είναι απαραίτητη τόσο η πρόσβαση στο γραπτό κείμενο ώστε να διευκολυνθεί η γνωστική διαδικασία δημιουργίας εννοιών αλλά και η πρώτη προσπάθεια γνωριμίας με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή ως μέσο μάθησης και ψυχαγωγίας 2. Η εξασφάλιση του εκπαιδευτικού υλικού (έντυπου και ηλεκτρονικού) να είναι τέτοια ώστε να διευκολύνει τους μαθητές να ανταποκρίνονται με επάρκεια 

στις εκπαιδευτικές τους δραστηριότητες, μέσω της ολιστικής προσέγγισης

3. Η χρήση τεχνολογικού εξοπλισμού εξασφαλίζει στους μαθητές την δυνατότητα να είναι ανεξάρτητοι και αυτόνομοι στην πρόσβαση σε οποιαδήποτε γνώση και 

πληροφορία χωρίς να εξαρτώνται από άτομα του περιβάλλοντος τους

Τέλος, η παραπάνω πρόταση είναι ενδεικτική της αναγκαιότητας που υπάρχει για τον συνδυασμό έντυπου βιβλίου και υποστηρικτικών τεχνολογιών κατά την εκπαιδευτική διαδικασία για μαθητές με μειωμένη όραση. Θα ήταν τόσο σημαντική όσο και απαραίτητη όμως η συνεργασία με ειδικευμένους οφθαλμίατρους όσο και οπτομέτρες ώστε να επισημανθεί το επιτρεπτό εύρος χρήσης των υποστηρικτικών ΤΠΕ από τους μαθητές ώστε να μην επιβαρύνεται το πρόβλημα όρασης που αντιμετωπίζουν. Τα ερευνητικά δεδομένα μάλιστα της τελευταίας εικοσαετίας τεκμηριώνουν την αναγκαιότητα σχεδιασμού μιας συνθετικής χρήσης τόσο της υποστηρικτικής τεχνολογίας όσο και του κατάλληλα προσαρμοσμένου έντυπου υλικού στην εκπαίδευση των ατόμων με μερική όραση για να επιτυγχάνονται οι παραπάνω στόχοι και να εξασφαλίζεται ο απώτερος στόχος της συνεκπαίδευσης και πρόσβασης σε κάθε είδους πληροφορία μέσα στην τάξη από τους μαθητές με μερική απώλεια όρασης (Argyropoulos, Sideridis 

& Katsoulis, 2008? Bennett, 1997).

Οι Σύμβουλοι Επαγγελματικού Προσανατολισμού Τυφλών

Αλμπάνη Χριστίνα

Λεωτσάκου Παναγιώτα

Ο Δ/ντης του Ειδικού Δημοτικού Σχολείου Τυφλών και Αμβλυώπων

Φίλιππος Κατσούλης

Επίκουρος Καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής, Παν/μιο Θεσσαλίας

Βασίλειος Αργυρόπουλος

Ενδεικτική βιβλιογραφία

.Argyropoulos, V., Sideridis, G. & Katsoulis, F. (2008). The Impact of Teacher and Parent Perspectives on Students who are Blind regarding their Choices of Literacy Media for Independent Study. Journal of Visual Impairment and Blindness, 104(4), 221-231. . Arter, C. (1999). Environmental Issues. Στο C. Arter, Η.L. Mason, S. McCall, M. McLinden & J. Stone (Eds.), Children with Visual Impairment in Mainstream 

Settings, (σσ. 19-28). London: David Fulton Publishers.

.Bennett, D. (1997). Low Vision for Children and Young People with a Visual Impairment. Στο H. Mason & S. McCall (Eds.), Visual impairment: Access to education for children and young people. (σσ. 64-75). London: David Fulton Publishers. . Corn & Erin, (2010). Foundations of Low Vision, Clinical and Functional Perspectives, second edition, AFB Press. . Hussey, D. (1997). Curriculum Issues. Στο H. Mason & S. McCall, Visual impairment: Access to education for children and young people. (σσ. 366-376). 

London: David Fulton Publishers.

Lewis, C. & Taylor, H. (1997). The Learning Environment. Στο H. Mason & S. McCall, Visual impairment: Access to education for children and young people. 

(σσ. 196-204). London: David Fulton Publishers.

Α.C. Kooijman et al. (1994). Low Vision, Research and new developments in rehabilitation, Ohio Press, New York. . Κουρουπέτρογλου, Γ. & Φλωριάς, Ι. Ε. (2003). Επιστημονικά σύμβολα κατά Braille στον Ελληνικό χώρο. Κέντρο Εκπαίδευσης & Αποκατάστασης Τυφλών.  Κουρουπέτρογλου, Γ. (2005). Οι Τεχνολογίες Πληροφορικής στην ενταξιακή εκπαίδευση των τυφλών μαθητών. Στο Α. Ζώνιου-Σιδέρη & Η. Σπανδάγου (Επιμ.) Εκπαίδευση 

και Τύφλωση, (σσ. 218-228). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Πηγή: www.freelists.org via blind.gr