Ανατολική Μακεδονία: Ήθη και έθιμα για τα Θεοφάνια

Τα ήθη και τα έθιμα ενός τόπου μαρτυρούν τις βαθύτερες ανησυχίες των ανθρώπων, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στο πέρασμα των χρόνων. Στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας, οι κάτοικοι, η πλειονότητα των οποίων έχουν τις ρίζες τους στον Πόντο και τη Μ. Ασία, γνωρίζουν πώς να σέβονται τις παραδόσεις τους, αφού σε αυτές αποτυπώνονται η ιστορία και οι αγώνες τους.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η πολιτιστική παράδοση του νομού Δράμας (συγκεκριμένα στα δημοτικά διαμερίσματα Βώλακα, Καλής Βρύσης, Μοναστηρακίου, Ξηροποτάμου, Παγονερίου, Πετρούσας και Πύργων), με την πλούσια λαογραφία του, τα ήθη και τα έθιμα, τις γιορτές και τα διονυσιακά δρώμενα, που πραγματοποιούνται καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου, ιδιαίτερα όμως τα Θεοφάνια. Σ' αυτές τις εκδηλώσεις πρωταγωνιστούν οι μεταμφιεσμένοι με κουδούνια και προβιές ζώων, δεν λείπουν όμως οι χοροί, τα τραγούδια και οι διάφορες αναπαραστάσεις.

Οι Αράπηδες
Το πιο διαδεδομένο έθιμο που αναβιώνει κάθε χρόνο στο Μοναστηράκι Δράμας, αλλά και στη Νικήσιανη του Δήμου Παγγαίου, στο νομό Καβάλας, είναι αυτό των "Αράπηδων", που έχει βαθιά τις ρίζες του στη λαϊκή παράδοση. Οι "Αράπηδες", στο Δημοτικό Διαμέρισμα Μοναστηρακίου, είναι ντυμένοι με μακριές, υφαντές, μαύρες κάπες και ψηλές κουκούλες στο κεφάλι, από δέρμα κατσίκας. Στη μέση φορούν τρία κουδούνια (χυτά) ή τρία μπατάλια. Συμπρωταγωνιστές στο δρώμενο είναι οι "Τσολιάδες", με την εθνική φορεσιά και οι "Γκιλίκες" με την τοπική γυναικεία φορεσιά. Όλος αυτός ο θίασος των μεταμφιεσμένων, συνοδευμένος από τους τοπικούς οργανοπαίκτες με τις λίρες και τους νταηρέδες, από τα χαράματα των Θεοφανίων κάνει τους αγερμούς στα σπίτια και τους δρόμους του χωριού.

Η γιορτή της "Μπάμπως"
Το τριήμερο των Θεοφανίων, από τις 6 μέχρι τις 8 Ιανουαρίου, στο Βώλακα, κάθε ημέρα διοργανώνονται ξεχωριστές εκδηλώσεις και δρώμενα. Η κορύφωσή τουςγίνεται στις 8 Ιανουαρίου, με τις εκδηλώσεις για τη γιορτή της Μπάμπως, το σατυρικό γάμο και τις "αρκούδες". Στο Παγονέρι, οι χορευτές, μεταμφιεσμένοι σε γέροντες, γυρνούν τα σπίτια του χωριού, τραγουδώντας και μαζεύοντας δώρα. Κάποιοι φορούν τομάρια ζώων (τράγων ή λύκων) και με μιμητικές κινήσεις αναπαριστούν ολόκληρες ιστορίες. Όταν, μάλιστα, συναντώνται στα καλντερίμια του χωριού, επιδίδονται σε ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, μέχρι κάποιοι να δηλώσουν υποταγή.

Η "Νταβανίσκα"
Εκδηλώσεις πραγματοποιούνται κάθε χρόνο και στους Πύργους. Το απόγευμα των Θεοφανίων θα βγει στους δρόμους η "Νταβανίσκα" και ο καθένας θα δώσει όσα χρήματα μπορεί για το χωριό, τις εκδηλώσεις και τα δρώμενα.

Το πανάρχαιο δρώμενο του "Μπαμπούγερου"
Ο πολιτιστικός σύλλογος Καλής Βρύσης, πιστός εκφραστής της μεγάλης παράδοσης, διοργανώνει κάθε χρόνο το πανάρχαιο δρώμενο του "Μπαμπούγερου" συνεχίζοντας έτσι τη μυσταγωγία της Διονυσιακής λατρείας, με άφθονο κρασί και μεγάλη διάθεση γλεντιού. Ο "Μπαμπούγερος" συμβολίζει την άνοιξη. Με τις μεγάλες του κουδούνες κάνει θόρυβο και προσπαθεί να ξυπνήσει τη φύση από τη χειμερία νάρκη. Στο σατυρικό γάμο, ένας από τους μασκαράδες ντύνεται γαμπρός, ένας νύφη, ένας παριστάνει τον παπά και οι εορταστικές εκδηλώσεις ολοκληρώνονται στην πλατεία του χωριού, όπου αναπαρίσταται μια παρωδία γαμήλιας τελετής, προσφέροντας αρκετό γέλιο στους κατοίκους, αλλά και τους πολλούς επισκέπτες.

Γιορτή αφιερωμένη στη μεγάλη γυναίκα

Κάθε χρόνο, στις 7 και 8 Ιανουαρίου, αναβιώνει στην Πετρούσα το έθιμο της "Μπάμπως" ή αλλιώς "Μπάμπιντεν", υπό την αιγίδα του πολιτιστικού συλλόγου, ένα έθιμο το οποίο έχει τις ρίζες του στη Διονυσιακή λατρεία. Μέσω της γιορτής αυτής, οι άνθρωποι καλωσορίζουν το νέο έτος, με ευχές για μια γόνιμη, παραγωγική και γεμάτη υγεία χρονιά. Η γιορτή είναι αφιερωμένη στη μεγάλη σε ηλικία γυναίκα, η οποία παλαιότερα ήταν συνήθως και μαμή. Βοηθούσε στον ερχομό της νέας ζωής και ήταν ένα σεβαστό πρόσωπο με κύρος. Κυρίαρχο σύμβολο της γιορτής είναι η "καμήλα", ένα ζώο που αντέχει στην πείνα και τη δίψα κάτω από αντίξοες συνθήκες. Παλαιότερα υπήρχε ψεύτικη καμήλα, εδώ και δύο χρόνια υπάρχει αληθινή, ο μικρός Ζαχαρίας. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της γιορτής είναι οι ζωόμορφες αμφιέσεις. Οι άντρες φορούν δέρματα ζώων και κουδούνια στη μέση τους. Με τον εκκωφαντικό θόρυβο που προκαλούν διώχνουν τα κακά πνεύματα και καλωσορίζουν τη νέα χρονιά.

Η "μάχη της ζωής" στο Παγγαίο

Το παραδοσιακό διονυσιακό δρώμενο των "Αράπηδων" πρόκειται να αναβιώσει για μια ακόμη χρονιά και στη Νικήσιανη του Δήμου Παγγαίου. Οι "Αράπηδες" είναι ένα έθιμο που οι ρίζες του χάνονται στα βάθη των αιώνων. Πέρα από τον καθαρά διονυσιακό τους χαρακτήρα, εικάζεται ότι χρησιμοποιήθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο για να απωθήσει τους εχθρούς του, λόγω της αποκρουστικής όψης των μεταμφιεσμένων. Αργότερα, οι κάτοικοι του Παγγαίου, σε συνδυασμό με τα διονυσιακά - ορφικά μυστήρια, έκαναν αναπαράσταση του γεγονότος κι έτσι έχει διασωθεί μέχρι τις μέρες μας αναλλοίωτο. Την ημέρα του Αι Γιάννη, στις 7 Ιανουαρίου, οι ομάδες των "Αράπηδων" κάνουν κοινή παρέλαση στους δρόμους της Νικήσιανης, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους. Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι τη τελική πτώση του ενός. Στη συνέχεια, γύρω από τον πεσμένο αρχηγό συγκεντρώνονται όλοι οι "Αράπηδες", σε μια μυσταγωγία που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού, η οποία συμβολίζει και το ξύπνημα της φύσης από το λήθαργο του χειμώνα. Η αναβίωση του δρώμενου ολοκληρώνεται μ' έναν ξέφρενο, ιδιόρρυθμο χορό όλων των "Αράπηδων".

Πηγή: Αγγελιοφόρος