Η εφαρμογή του mindfulness στη διαχείριση του μετατραυματικού στρες στα παιδιά

Tο ψυχικό τραύμα στην παιδική ηλικία

Τραύμα. Το ψυχικό αποτύπωμα που προέρχεται από δυσμενείς συνθήκες κι επίπονες καταστάσεις του παρελθόντος. Όλοι, ενήλικες και παιδιά, περνάνε κρίσιμες περιόδους που μπορεί να οδηγήσουν σε αυτό, ωστόσο, κατά τη διάρκειά της παιδικής ηλικίας, καθώς η εσωτερική ισορροπία του ατόμου διαταράσσεται εύκολα και δεν διαθέτει τόσο ισχυρούς μηχανισμούς άμυνας σε σύγκριση με έναν ενήλικα, είναι πιθανότερο να βρεθεί σε ψυχολογικό αδιέξοδο και δυσκολότερο να ανταπεξέλθει στις οδυνηρές συνέπειές του. Επομένως, όσον αφορά τα παιδιά, γίνεται σαφές ότι πρόκειται για έναν πληθυσμό με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που απαιτεί λεπτούς και προσεκτικούς χειρισμούς, για να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα και το παιδί, τελικά να βιώσει το τραύμα, όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα, με το λιγότερο δυνατό ψυχικό κόστος.

Το μετατραυματικό Stress κατά την παιδική ηλικία

Στο εν λόγω άρθρο, θα μελετήσουμε την έκθεση των παιδιών σε παράγοντες επικινδυνότητας που μπορεί να πυροδοτήσουν το μετατραυματικό στρες, καθώς και το ρόλο που διαδραματίζει η καλλιέργεια της ενσυνειδητότητας στη διαχείρισή του. Σύμφωνα με τον ορισμό που διατύπωσε ο John Kabat- zinn το 2003, η ενσυνειδητότητα είναι η πρόθεση παρατήρησης των εσωτερικών μας εμπειριών στο παρόν, χωρίς διάθεση κριτικής.

Αρχικά, πριν μιλήσουμε για την επίδραση της ενσεινηδητότητας στο μετατραυματιικό στρες, είναι σημαντικό να το ορίσουμε. Έτσι, σύμφωνα με το DSM-5, η έκθεση ενός παιδιού σ’ ένα έντονα στρεσογόνο γεγονός, είτε αφορά προσωπικό του βίωμα, (ασθένεια, ατύχημα, θάνατος στο οικογενειακό περιβάλλον ή στο στενό κοινωνικό του περίγυρο), είτε του ασκεί έμμεση επιρροή, (εμπλοκή ως αυτόπτης μάρτυρας σε τροχαίο, περιστατικό βίας, κλπ.), είναι πιθανό, να έχει ως συνέπεια την εκδήλωσή του, με μία σειρά συνοδών κλινικών συμπτωμάτων που διαφέρουν, ανάλογα το άτομο και το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκεται, ενώ παράγοντες ιδιοσυγκρασίας και ατομικά γνωρίσματα της προσωπικότητας, παίζουν επίσης το ρόλο τους. Μερικά από τα πιθανά συμπτώματα που μπορεί να υποδηλώνουν μετατραυματικό στρες είναι: Σημαντική ψυχολογική δυσφορία, ψυχολογικές μεταπτώσεις και απότομες αλλαγές στη διάθεση, αναβίωση των γεγονότων με τη μορφή «Flashbacks», καθώς παίζουν – αν είναι μικρότερα – συχνά εντάσσουν όσα έζησαν στην πραγματικότητα, στη διαδικασία του παιχνιδιού αναπαριστώντας την εμπειρία τους, διαταραχές στον ύπνο, με συχνούς εφιάλτες που σχετίζονται με το συμβάν, απώλεια όρεξης και ψυχοσωματικά συμπτώματα ή παραίτηση από κοινωνικές συναναστροφές και δραστηριότητες, οι οποίες, συνήθως, υπό κανονικές συνθήκες, προκαλούν ευχαρίστηση.

Τι κάνουμε σε αυτή την περίπτωση; Αδιαμφισβήτητα, ως ειδικοί, έχουμε πολλά «όπλα» στη διάθεσή μας, ώστε να βοηθήσουμε ένα παιδί να ξεπεράσει αποτελεσματικά ένα τέτοιο ψυχικό εμπόδιο και να συνεχίσει τη ζωή του. Οι θεραπευτικές επιλογές είναι πολλές και μπορεί να επιφέρουν ευεργετικά αποτελέσματα. Ωστόσο, εκτός από τις παραδοσιακές μεθόδους ψυχοθεραπείας, οι θεραπευτικές παρεμβάσεις βασισμένες στην ενσυνειδητότητα (MBIs), φαίνεται να «κερδίζουν» έδαφος και να κατέχουν μία σημαντική θέση ανάμεσα σε άλλες ψυχοθεραπευτικές μεθόδους, στο πέρασμα του χρόνου.

Η αποτελεσματικότητα της Ενσυνεισητότητας για την διαχείριση του Μετατραυματικού Stress στα παιδιά

Ειδικότερα, σε μια έρευνα που διεξήγαγε το Πανεπιστήμιο St. Catherine και η Margaret Fisher στη Minnesota, το 2017, αποδεικνύεται ότι πρακτικές που θεμελιώνονται γύρω από την ενσυνειδητότητα, είτε αυτές χρησιμοποιούνται ως βασικό εργαλείο, είτε επικουρικά, σε συνδυασμό με άλλα θεραπευτικά πρωτόκολλα, μπορούν να μειώσουν σημαντικά τις αρνητικές επιπτώσεις του παιδικού τραύματος και να βελτιώσουν σε μεγάλο βαθμό την ψυχική του υγεία. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει η ίδια πηγή, μέσω εξάσκησης, μπορεί το παιδί να εστιάσει στην παρούσα στιγμή και σε αυτό που συμβαίνει στο «τώρα», παρατηρώντας ταυτόχρονα πως η σκέψη και η συγκέντρωση της προσοχής συνδέεται με τις σωματικές αισθήσεις. Έτσι, περιορίζονται τα συμπτώματα και ο συμμετέχων εκπαιδεύεται στην αποφυγή των δυσλειτουργικών σκέψεων που απορρέουν από το εκάστοτε γεγονός, μαθαίνοντας να είναι λιγότερο επικριτικός με τον εαυτό του και να διαχειρίζεται ορθότερα τα συναισθήματά του.

Βέβαια, όταν μιλάμε για παιδιά, τα πράγματα, είναι δυσκολότερα και θα πρέπει να ακολουθήσουμε διαφορετικές στρατηγικές, προσαρμοσμένες στην ηλικία τους. Τι θα λέγαμε σ’ ένα παιδί που μόλις έχασε ένα αγαπημένο πρόσωπο; Μια πολύ καλή ιδέα, είναι να του διαβάσουμε μια ιστορία και να το προτρέψουμε να βάλει τον εαυτό του σε ρόλο πρωταγωνιστή. Για παράδειγμα, αν επιλέξουμε το «Όλες οι εποχές του χρόνου σ’ ένα δέντρο» της Patricia Hegarty (2017), μπορούμε να ζητήσουμε από το παιδί να δημιουργήσει νοερές εικόνες, καθώς φαντάζεται ότι είναι η κουκουβάγια που με ευγένεια και σοφία παρατηρεί τα πάντα από ένα δέντρο κι έπειτα να το καθοδηγήσουμε με τον ίδιο τρόπο να καταγράψει τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Καθώς ακολουθεί οδηγίες, του υπενθυμίζουμε ότι μπορεί να αισθάνεται άνετα με τα συναισθήματα που νιώθει και ότι όπως η κουκουβάγια στο παραμύθι βλέπει τις εποχές ν’ αλλάζουν, όμως παραμένει το ίδιο σοφή, έτσι κι εκείνο, μπορεί τώρα να είναι θλιμμένο ή αγανακτισμένο ή αγχωμένο όμως, είναι πάντα ικανό και γρήγορα θα χαμογελάσει ξανά καθώς η κεντρική του ποιότητα ως άτομο παραμένει ίδια (μη ταύτιση).

 

Οι Θεραπείες του 3ου Ρεύματος ΓΣΨ (3d Wave CBT) και η εφαρμογή τους σε παιδιά με PTSD

Οι γνωστικές συμπεριφορικές θεραπείες «τρίτου κύματος» είναι μια ομάδα αναδυόμενων προσεγγίσεων στην ψυχοθεραπεία που αντιπροσωπεύουν το μέλλον της γνωσιακής συμπεριφορικής θεραπείας. Οι θεραπείες τρίτου κύματος δίνουν προτεραιότητα στην ολιστική προσέγγιση των ψυχολογικών και συμπεριφορικών διαδικασιών που σχετίζονται με την υγεία και την ευεξία. Έννοιες όπως η μεταγνώση, η αποδοχή, η ενσυνειδητότητα, οι προσωπικές αξίες και η πνευματικότητα ενσωματώνονται στις παραδοσιακές συμπεριφορικές παρεμβάσεις. Αντί να εστιάζουν στο περιεχόμενο των σκέψεων και των εσωτερικών εμπειριών ενός ατόμου, οι συμπεριφορικοί θεραπευτές τρίτου κύματος εστιάζουν περισσότερο στο πλαίσιο, τις διαδικασίες και τις λειτουργίες του τρόπου με τον οποίο ένα άτομο σχετίζεται με τις εσωτερικές εμπειρίες (δηλαδή, σκέψεις, παρορμήσεις, αισθήσεις).

Οι πρακτικές της ενσυνειδητότητας αξιοποιούνται σε μεγάλο βαθμό από τις θεραπείες 3ου κύματος όπως στην ACT , στην DBT και στην CFT, ενώ έχει δημιουργηθεί και ένα πλήρες θεραπευτικό πρωτόκολλο παρέμβασης (MBI) που επικεντρώνεται στην ενσυνειδητότητα. Πρόκειται για το MBCT (Mindfulness Based Cognitive Therapy).

Ακολουθούν παραδείγματα πρακτικών Mindfulness που εφαρμόζονται στις θεραπείες 3ου κύματος σε παιδιά με PTSD:“Still quite ship» (ACT): Πρόκειται για έναν καθοδηγούμενο διαλογισμό όπου το παιδί, με τα μάτια κλειστά, φαντάζεται ότι βρίσκεται σ’ ένα καράβι και είναι απόλυτα ασφαλές, ώστε να σκεφτεί ο,τι θέλει, όσο έξω βρέχει. Οι σκέψεις εδώ, μπαίνουν σ’ ένα σύννεφο, το παιδί παρατηρεί το σύννεφο να ταξιδεύει μαζί με τις σκέψεις και φαντάζεται δημιουργικά πως μοιάζουν πλέον οι σκέψεις μέσα στην καταιγίδα (αλλαγή αντιληπτικής θέσεις: κάτι που βίωνε το παιδί εντός του, τώρα το παρατηρεί αποστασιοποιημένα).

«Εστιάζοντας στη νοστιμιά» (ACT): Δίνοντας στο παιδί ένα νόστιμο έδεσμα, του κάνουμε ερωτήσεις για τη γεύση και την υφή του. Έτσι, μαθαίνει να απολαμβάνει τη στιγμή και να βιώνει πληρότητα κι ευγνωμοσύνη για αυτά που του χαρίζει η ζωή, όσο απλά και δεδομένα κι αν φαίνονται. Γίνεται δηλαδή μια μετεγγραφή: από την εστίαση και την επικέντρωση στη δυσφορία που προκαλεί το παρελθόν, μαθαίνει να εστιάζει σε αυτό που συμβαίνει στο παρόν με απόλαυση.

Τέλος, αν θέλουμε να εμπλουτίσουμε το θεραπευτικό μας πλάνο, υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε συμπληρωματικά, μια προσαρμοσμένη για παιδιά παρέμβαση θεραπείας 8 εβδομάδων, το MBCL (Mindfulness Based Compassion Living), με βασικό στόχο, την ανάπτυξη της αυτοσυμπόνιας και της αποδοχής του εαυτού, η οποία, έχει κομβική σημασία στην επούλωση των ψυχικών τραυμάτων των παιδιών.

Συνοψίζοντας, αν και η επίγνωση, είναι έμφυτη ικανότητα κάθε ανθρώπου, χρειάζεται συστηματική τριβή και προσπάθεια για να ενεργοποιηθεί. Αν τη διδάξουμε από νωρίς, με τα κατάλληλα μέσα, θωρακίζουμε το παιδί στις αντιξοότητες και του δίνουμε τα εφόδια για ψυχική ανθεκτικότητα και ισορροπία, στην πορεία του προς την ενηλικίωση.

Εάν το άρθρο σας φάνηκε ενδιαφέρον και θέλετε να μάθετε περισσότερα για την ενσυνειδητότητα και τις θεραπείες 3ου ρεύματος CBT, ακολουθήστε τον παρακάτω σύνδεσμο: Επιμόρφωση στις Δεξιότητες και Τεχνικές του Tρίτου Ρεύματος της ΓΣΨ

Βιβλιογραφική έρευνα και συγγραφή: Ευδοκία Καλημέρη, Τελειόφοιτη Τμήματος Ψυχολογίας ΕΚΠΑ

Επιμέλεια κειμένου και έλεγχος εγκυρότητας βιβλιογραφικών πηγών: Επιστημονική Ομάδα ΕΚ.Ι.ΣΥ.Π.

Βιβλιογραφικές Πηγές:

«Αναπτυξιακή ψυχοπαθολογία”, L. Wilmshurst, εκδόσεις «GUTENBERG», 2021.

“Act for treating children”, Russ Harris, εκδόσεις “New Harbinger Publications”, 2022.

“Mindfulness for beginners”, Kabat – zinn, εκδόσεις “Sounds True Inc”, 2016.

«Εδώ κρύβεται η χαρά», Edwards Nikola, εκδόσεις «Διόπτρα», 2018.

“Όλες οι εποχές του χρόνου σ’ ένα δέντρο», Patricia Hegarty, εκδόσεις «Πυραμίδα», 2017.

“Mindfulness practice for children who have experienced trauma”, Margaret Fisher, St. Catherine University, 2017.

Πηγή: ΕΚ.Ι.ΣΥ.Π