«Έχω ζήσει χίλιες ζωές και έχω αγαπήσει χίλιες αγάπες. Περπάτησα σε μακρινούς κόσμους και είδα το τέλος του χρόνου. Γιατί διαβάζω». ─ George R. R. Martin
Το μεγαλύτερο δώρο της παιδικής ηλικίας είναι η ικανότητα να χτίζεις έναν ονειρικό, μαγικό κόσμο. Και το μεγαλύτερο δώρο σε εμάς τους δασκάλους είναι να βλέπουμε αυτή τη φαντασία κάθε μέρα. Την περασμένη άνοιξη, παρακολούθησα τους μαθητές της πρώτης τάξης στο διάλειμμα να χοροπηδούν στα παιχνίδια της παιδικής χαράς. Το έδαφος δεν ήταν πια χώμα αλλά πορτοκαλί-κόκκινη λάβα ηφαιστείου. Ένα λάθος υπολογισμένο άλμα και οι συνέπειες θα ήταν τρομερές. Κάποια άλλη στιγμή, γύρισα αγχωμένος ακούγοντας έναν μαθητή να φωνάζει: «Σώστε με!» και είδα μια ομάδα νηπίων να τρέχουν με τα πλαστικά φορτηγά τους με μεγάλη ταχύτητα για να σώσουν τους συμμαθητές τους από τα φλεγόμενα κτίρια. Τι σχέση έχει όμως αυτό με την οικοδόμηση θετικών συνηθειών και την δημιουργία του αισθήματος ότι είσαι μέλος μιας κοινότητας;
Τα πάντα.
Η φαντασία ως δεξιότητα ζωής;
Η φαντασία εξυπηρετεί τα παιδιά μας στο παιχνίδι, βοηθώντας τα να δοκιμάσουν τη θέση τους ανάμεσα στους συνομηλίκους τους, να παίξουν-να παίξουν τη δύναμή τους να αντέξουν και να βιώσουν διασώσεις και ευτυχισμένα για πάντα που η ζωή μπορεί να μην τους είχε φέρει ακόμα. Η φαντασία έχει επίσης τη δυνατότητα να εξυπηρετήσει τα παιδιά στο να κάνουν τη «δουλειά» του σχολείου και να κατανοήσουν τις απόψεις των συνομηλίκων. Εάν η φαντασία είναι το κλειδί για την ενσυναίσθηση─και είναι─τότε δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να καλλιεργήσετε την ενσυναίσθηση από το να βάζετε τα παιδιά να προσποιούνται τον τρόπο τους μέσα από τις ιστορίες.
Αυτές οι αφηγήσεις παρέχουν ατελείωτες δυνατότητες διδασκαλίας εννοιών, σημαντικών ιδεών και συμπόνιας. Τα βιβλία με εικόνες παρέχουν ένα καταφύγιο επιτρέποντας στα παιδιά να σκεφτούν, να μιλήσουν, να γράψουν και να ζωγραφίσουν μερικές από τις βαθύτερες αλήθειες για τη ζωή. Τα βιβλία με εικόνες είναι επίσης ένα ασφαλές λιμάνι για τους δασκάλους με την έννοια ότι οι συγγραφείς και οι εικονογράφοι έχουν κάνει τη στοχαστική, λεπτή δουλειά να αποτυπώσουν στις σελίδες τις όμορφες και άσχημες πλευρές της ζωής.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορούν οι εκπαιδευτικοί να κάνουν τη μεγαλόφωνη ανάγνωση και τις συζητήσεις θετικές και παραγωγικές. Παραθέτουμε μερικά βασικά στοιχεία από το βιβλίο «Read-Alouds with Heart¨ της Dana Clark.
Τα “πρώτα ξαδέρφια” της ενσυναίσθησης
Όταν προσκαλούμε τους μαθητές να φανταστούν τι θα μπορούσαν να κάνουν αν ήταν χαρακτήρες μιας ιστορίας, στην πραγματικότητα τους ζητάμε να σκεφτούν τις συμπεριφορές και τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που διαθέτουν ενσυναίσθηση.
Ας δούμε μερικούς τρόπους που θα μας οδηγήσουν σε θετικές συνήθειες. Αρχικά, σκεφτείτε όλα τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την ενσυναίσθηση που θέλετε να αναπτύξετε στους μαθητές σας. Μπορείτε να συζητήσετε με τους συναδέλφους σας και να δημιουργήσετε μια λίστα με δεξιότητες και προσωπικές ιδιότητες στις οποίες θα επικεντρώσετε τη δουλειά σας ως σχολείο. Για παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε ενδεικτικά τα εξής:
- Επίλυση προβλήματος
- Αναγνώριση συναισθημάτων
- Επιμονή
- Κατανόηση άλλων προοπτικών
- Συνεργασία
- Καλοσύνη
Φυσικά η λίστα δεν εξαντλείται μόνο σε αυτά, αλλά είναι κάποιες από τις ανθρώπινες ιδιότητες και τις δεξιότητες ζωής που μπορείτε να παρατηρήσετε, να εξερευνήσετε και να συζητήσετε ως μέρος ενός πλούσιου προγράμματος σπουδών λογοτεχνίας.
Πρώτο βήμα: επιλέξτε βιβλία
Αρχικά, ας εστιάσουμε στους κόσμους που θέλουμε να ανοίξουμε για τα παιδιά μας μέσα από τις ιστορίες. Ένα βιβλίο με εικόνες είναι ένας ισχυρός παράγοντας αλλαγής. Στην έρευνά τους για την ενσυναίσθηση και τις αφηγηματικές ιστορίες, οι Mar και Oatley μας διδάσκουν ότι οι ιστορίες προσφέρουν στους μαθητές ευκαιρίες να βιώσουν ενσυναίσθηση και ότι«η φανταστική λογοτεχνία στρέφει την προσοχή μας σε μακρινούς κόσμους που διαφορετικά θα παραμένουν άγνωστοι» (Mar & Oatley, σελ. 181, 2008). Μερικές φορές τα βιβλία προσφέρουν παράθυρα σε γειτονιές, πολιτισμούς, οικογένειες και καρδιές που διαφέρουν πολύ από τις δικές μας. Άλλες φορές πάλι, μας επιτρέπουν να βλέπουμε ζωές που μοιάζουν με τη δική μας.
Επομένως, όταν επιλέγουμε ιστορίες για τους μικρούς μας μαθητές, πρέπει να βρίσκουμε βιβλία που προσφέρουν ένα παράθυρο σε νέους κόσμους αλλά και βιβλία που αντικατοπτρίζουν τις εμπειρίες τους, όπως συμβούλευσε η παιδαγωγός Rudine Sims Bishop πριν από δεκαετίες. Πρέπει να βρίσκουμε βιβλία που αντικατοπτρίζουν τις προκλήσεις και τις επιτυχίες που αποτελούν μέρος της καθημερινής ζωής ενός παιδιού, καθώς και βιβλία που το προσκαλούν σε έναν νέο τρόπο υπάρχει και να βλέπει την πραγματικότητα. Εξάλλου, όταν υπάρχουν αρκετά διαθέσιμα βιβλία που λειτουργούν και ως καθρέφτες και ως παράθυρα για όλα τα παιδιά, αυτά συνειδητοποιούν ότι μπορούμε να γιορτάζουμε και τις διαφορές και τις ομοιότητές μας αφού αυτές μαζί είναι που μας κάνουν όλους ανθρώπους (Bishop, 1990).
Όταν αναζητώ βιβλία για τάξεις του δημοτικού, χρησιμοποιώ συχνά μια λίστα ελέγχου για να βεβαιωθώ ότι αυτό που προσφέρω είναι ελκυστικό, αυθεντικό και επιτρέπει στους μαθητές μου να βάλουν τον εαυτό τους στην ιστορία. Συχνά χρησιμοποιώ αυτά τα βασικά χαρακτηριστικά για να κάνω τις επιλογές μου:
- Συγγραφείς από υποεκπροσωπούμενες/ περιθωριοποιημένες ομάδες #OwnVoices
- Πολύχρωμή και συναρπαστική εικονογράφηση.
- Καθαρές εικόνες των εκφράσεων προσώπου και εκφραστικά σώματα
- Χαρακτήρες με ταυτότητες που ταιριάζουν με αυτές των παιδιών στην τάξη σας
- Χαρακτήρες με ταυτότητες που προσφέρουν μια ματιά στον κόσμο κάποιου άλλου
- Γιορτές που τιμούν διαφορετικές ταυτότητες
- Προκλήσεις που μπορούν να κατανοήσουν τα παιδιά
- Γλωσσική ποικιλία: τρόποι με τους οποίους εκφράζονται διαφορετικές ομάδες
- Αυθεντικότητα (Αποφύγετε βιβλία με συμβολικούς ή στερεοτυπικούς χαρακτήρες.)
[Πηγή: Read-Alouds with Heart, Clark, Smith-Carrington & Vyas, Scholastic, 2023.]
Βήμα δεύτερο: Διδάξτε την Ενσυναισθητική Ανάγνωση
Μόλις τα ράφια μας γεμίσουν με όμορφες ιστορίες, είναι η ώρα να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε την ανάγνωσή μας. Ας ξεκινήσουμε λέγοντας ότι δεν υπάρχει ένας σωστός τρόπος να μεταφέρουμε ιστορίες στα παιδιά. Οι μαθητές μας κερδίζουν κάθε φορά που συγκεντρώνονται για να ακούσουν τους ενήλικες να βγάζουν μια ιστορία από τις σελίδες ενός βιβλίου. Όταν όμως ο στόχος μας είναι να χρησιμοποιήσουμε το βιβλίο ως όχημα για να καλλιεργήσουμε την ενσυναίσθηση, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε συγκεκριμένους τρόπους.
Κάθε παιδί έχει το βιολογικό υπόβαθρο για ενσυναίσθηση. Η Δρ Helen Riess, αναπληρώτρια καθηγήτρια ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, μας υπενθυμίζει ότι η ενσυναίσθηση είναι μέρος της βιολογίας μας. Οι νευρώνες καθρέφτης μας επιτρέπουν να βιώνουμε τα συναισθήματα των άλλων για να εξασφαλίζουμε την επιβίωση του είδους μας (2018). Μαθαίνουμε βιώνοντας τον πόνο κάποιου άλλου, ώστε να μπορούμε να αποφύγουμε επικίνδυνες ή επώδυνες καταστάσεις στο μέλλον, και ανταποκρινόμαστε βοηθώντας κάποιον που έχει ανάγκη, ώστε η κοινότητά μας να ευδοκιμήσει.
Είτε πρόκειται να αποφύγουμε οι ίδιοι τον πόνο, είτε πρόκειται να διασφαλίσουμε το καλό της κοινότητας,είτε απλά προσπαθούμε να γίνουμε η καλύτερη δυνατή εκδοχή του εαυτού μας, όλοι συμφωνούμε ότι η ενσυναίσθηση είναι ένα πολύτιμο χαρακτηριστικό. Ας εξετάσουμε μερικούς από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να υποστηρίξουμε τους μαθητές μας καθώς προάγουμε την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης μέσω της ανάγνωσης. Γνωρίζουμε ότι η ενσυναίσθηση εκδηλώνεται συχνότερα σαν αντίδραση στις φωνές και τις εκφράσεις του προσώπου των άλλων γύρω μας Έχοντας κατά νου αυτή τη γνώση, ας δούμε πως μπορούμε να βοηθήσουμε τους μαθητές μας να μπουν στην καρδιά των χαρακτήρων και να βιώσουν την ενσυναίσθηση μέσω των βιβλίων.
Δημιουργήστε στους μαθητές σας τις αντίστοιχες προσδοκίες:
- Συγκεντρώστε τους μαθητές και πείτε τους: «Θα προσπαθήσουμε να μοιραστούμε την καρδιά των χαρακτήρων».
- Δημιουργήστε μαζί με τους μαθητές σας χάρτες συναισθημάτων και χρησιμοποιήστε τους για να αναφερθείτε στα συναισθήματα που νιώθετε κατά την ανάγνωση.
Ζητήστε από τους μαθητές σας να εστιάσουν την προσοχή τους στις εκφράσεις του προσώπου και στο σώμα των χαρακτήρων:
- Δείξτε στους μαθητές σας τα πρόσωπα των χαρακτήρων.
- Κάντε το δικό σας πρόσωπο να αντικατοπτρίζει το συναίσθημα του χαρακτήρα.
- Προσκαλέστε τους μαθητές σας να μιμηθούν τις εκφράσεις.
- Τα μάτια είναι πραγματικά παράθυρα στην ψυχή. Ζητήστε από τους μαθητές σας να κοιτάζουν τα μάτια των χαρακτήρων.
- Παρακινήστε τους μαθητές να παρατηρήσουν τη γλώσσα και τις στάσεις του σώματος των χαρακτήρων.
- Μιμηθείτε τις κινήσεις και τη στάση σώματος των χαρακτήρων.
Χρωματίστε την φωνή σας:
- Δώστε στους χαρακτήρες ξεχωριστές φωνές.
- Αλλάξτε τη φωνή σας για να ταιριάζει με το συναίσθημα των χαρακτήρων κατά τη διάρκεια των διαλόγων.
- Χρησιμοποιήστε την ένταση της φωνής σας για να δείξετε αγωνία, ενέργεια, φόβο ή θλίψη.
Μοντελοποιήστε τη δική σας απάντηση:
- Σταματήστε σε ιδιαίτερα συναισθηματικές στιγμές και χρησιμοποιήστε το σώμα σας για να αντιδράσετε—αγγίξτε την καρδιά σας, πάρτε μια μεγάλη αναπνοή και ρίξετε τους ώμους σας.
- Σχολιάστε τα συναισθήματα των χαρακτήρων. Χρησιμοποιήστε φράσεις όπως, «Όταν… στην καρδιά μου ένιωσα…»
Τρίτο βήμα: Κύκλοι
Μετά την ανάγνωση δεν θέλουμε να κλείσει το βιβλίο και να σταματήσει η μάθηση. Αντίθετα, θέλουμε οι μαθητές να συμμετέχουν σε βαθιές, παραγωγικές συζητήσεις σχετικά με τις ιδέες του. Επειδή όμως ένας τέτοιος διάλογος δεν προκύπτει πάντα, χρειαζόμαστε εργαλεία. Ένα από τα καλύτερα εργαλεία για να κάνετε τους μαθητές σας να σκεφτούν, να εκφράσουν απόψεις και να ακούσουν είναι οι Κύκλοι. Οι κύκλοι δεν είναι κάτι καινούργιο στο δημοτικό. Οι μαθητές κάνουν κύκλους σε τακτική βάση. Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την έννοια του κύκλου; Είναι απλό: Συγκεντρώστε τους μαθητές σε έναν κύκλο, κάντε μια ερώτηση ή κάποιο παρακινητικό σχόλιο και, στη συνέχεια, ζητήστε τους να συνεισφέρουν τις ιδέες και τις προοπτικές τους σε ολόκληρη την ομάδα.
Ο στόχος μας σε αυτές τις εμπειρίες είναι η ανταλλαγή απόψεων. Επομένως, αντί για μαθήματα όπου ο εκπαιδευτικός ρωτάει και ένας μαθητής απαντά ή για μαθήματα που όποιο παιδί θέλει να μιλήσει σηκώνει το χέρι του για να πάρει το λόγο, όλοι οι μαθητές «καλούνται» και έχουν τον χρόνο να συνεισφέρουν στη συζήτηση.
Υπάρχουν μερικές διαφορετικές μορφές που μπορεί να χρησιμοποιήσετε.
Μπορείτε να δοκιμάσετε:
Α) Διαδοχικοί κύκλοι
Κάντε στους μαθητές σας μια ερώτηση ή ζητήστε τους να εξετάσουν μια πρόταση. Το ένα παιδί μετά το άλλο (είτε σύμφωνα με τους δείκτες του ρολογιού είτε αντίστροφα) παίρνει το λόγο και εκφράζει την άποψή του, προσθέτοντας τη συνεισφορά του στην κοινότητα.
B) Μη διαδοχικοί κύκλοι
Κάντε στους μαθητές σας μια ερώτηση ή ζητήστε τους να εξετάσουν μια πρόταση. Τα παιδιά προσθέτουν τις ιδέες τους όταν είναι έτοιμα και υπάρχει και ένα διάστημα ησυχίας.
Μόλις ολοκληρώσουν το μοίρασμα απόψεων, κάνουν πίσω και αφήνουν ένα άνοιγμα για να συμμετάσχει ένας νέος μαθητής.
Γ) Γυάλες (Ομόκεντροι κύκλοι)
Κάντε στους μαθητές σας μια ερώτηση ή ζητήστε τους να εξετάσουν μια πρόταση.
Μια μικρή ομάδα μαθητών σχηματίζει έναν εσωτερικό κύκλο και η υπόλοιπη τάξη σχηματίζει έναν μεγαλύτερο κύκλο γύρω τους.
Οι μαθητές στον εσωτερικό κύκλο, όπως και τα ψάρια, είναι το επίκεντρο. Εδώ είναι η δράση - όπου συζητούν οι μαθητές και μοιράζονται τις απόψεις τους.
Οι μαθητές στον εξωτερικό κύκλο, όπως τα γυάλινα τοιχώματα της γυάλας, παραμένουν ακίνητοι. Ακούνε και μαθαίνουν.
Δ) Ευέλικτες γυάλες
Μια μικρή ομάδα παιδιών συνεισφέρει στον κύκλο. Υπάρχει μια ανοικτή θέση για ένα άτομο εκτός κύκλου που θέλει να συνεισφέρει γνωστοποιώντας την άποψή του.
Μέσω των κύκλων προσκαλούμε όλους τους μαθητές μας να φέρουν τη φωνή τους στην τάξη. Αυτό από μόνο του— το να ακούει δηλαδή ο ένας τις απόψεις του άλλου— είναι μια πράξη οικοδόμησης ενσυναίσθησης. Πρέπει να θυμόμαστε ότι οι μικρότεροι μαθητές μας δεν είναι σε θέση να καθίσουν για να ακούσουν μακροσκελείς απαντήσεις. Έτσι, για να διασφαλίσουμε ότι οι κύκλοι μας παραμένουν χαρούμενοι και ελκυστικοί, πρέπει να φροντίζουμε οι μαθητές μας να δίνουν σύντομες απαντήσεις. Μπορείτε να αφήνετε τους μαθητές να μοιράζονται οτιδήποτε, από μία λέξη έως μερικές προτάσεις ο καθένας, αλλά αφήστε τις μεγάλες ιστορίες για άλλη φορά.
Βήμα τέταρτο: Πηγαίνετε πέρα από το βιβλίο
Το τελευταίο βήμα είναι μια πρόσκληση να μεταφέρετε τις σκέψεις που κάνατε ως ομάδα έξω από το βιβλίο, στον πραγματικό κόσμο. Η πρόθεση είναι να γεφυρωθεί ο κόσμος του λογοτεχνικού χαρακτήρα με τον δικό μας κόσμο. Σκεφτείτε και συζητήστε πώς η κατανόηση των εμπειριών των χαρακτήρων από τα βιβλία μπορεί να μας βοηθήσει να χτίσουμε θετικές συνήθειες και να αλλάξουμε τον τρόπο που ζούμε καθημερινά.
Αυτές οι προσκλήσεις για συζήτηση μπορεί να διαφέρουν ως προς τη μορφή. Μπορεί να είναι σενάρια ρόλων που δίνουν την ευκαιρία στους μαθητές να δοκιμάσουν πώς θα μπορούσαν να ενεργήσουν ή να αντιδράσουν σε κοινωνικές καταστάσεις που μοιάζουν με αυτές που βιώνει ο χαρακτήρας του βιβλίου. Μπορεί να είναι δηλώσεις που απομακρύνονται από κείμενο του βιβλίου και μιλούν για την πραγματική ζωή. Συζητήστε παροτρύνσεις για δράση που καλούν τους μαθητές να κάνουν θετικές αλλαγές στις κοινότητές τους. Μπορείτε επίσης να δημιουργήσετε μερικές φράσεις/ συνθήματα της τάξης σας που θα λένε τα παιδιά στον εαυτό τους και θα οδηγούνται σε θετικές κοινωνικές κατευθύνσεις.
Ας φανταστούμε ότι διαβάζουμε με τα παιδιά το Alma and How She Got Her Name της Juana Martinez-Neal. Αυτό το βιβλίο είναι το αγαπημένο μου γιατί εμβαθύνει στην ανάγκη μας για σύνδεση. Προσκαλεί τους μαθητές να νιώσουν την απογοήτευση της Άλμα για το μεγάλο της όνομα και στη συνέχεια να πάνε ένα ταξίδι μαζί της καθώς βρίσκει χαρά σε καθένα από τα ονόματα που της έδωσε η οικογένειά της. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας, η Άλμα μαθαίνει για τους όμορφους τρόπους που τα ονόματά της τη δένουν με την οικογένειά της. Προχωρώντας πέρα από το βιβλίο, μπορείτε να οργανώσετε μια γιορτή ονόματος στην τάξη σας: Οι μαθητές μπορούν να γράψουν τα ονόματά τους σε μια λωρίδα χαρτί, να την διακοσμήσουν με μικρά πράγματα που είναι μοναδικά για αυτούς και τα ονόματά τους και να μοιραστούν με τους συμμαθητές τους όσα σημείωσαν. Δεν υπάρχουν σωστοί ή λανθασμένοι τρόποι για να προχωρήσετε πέρα από το βιβλίο. Δείτε μερικές ιδέες που μπορούν να σας βοηθήσουν:
- Συνδέστε τις εμπειρίες με άλλες εμπειρίες γραφής και ανάγνωσης.
- Επισημάνετε θετικούς τρόπους αλληλεπίδρασης αντί να μιλάτε για όσα δεν πρέπει να κάνουν.
- Σκεφτείτε τρόπους με τους οποίους οι μαθητές σας μπορούν να χρησιμοποιήσουν όσα μαθαίνουν για να φέρουν θετικές αλλαγές στις κοινότητές τους. Για παράδειγμα, μπορεί να αποφασίσουν να οργανώσουν μια απλή σχολική εκδήλωση ή να κάνουν μια πρόταση στον διευθυντή.
Πηγές για να ξεκινήσετε
Μια αλήθεια που λέμε συχνά είναι ότι η δουλειά μας ως εκπαιδευτικοί δεν τελειώνει όταν μαθαίνουμε στα παιδιά μας να διαβάζουν. Φυσικά, θέλουμε οι μαθητές μας να μπορούν να αποκωδικοποιούν, να κατανοούν τα κείμενα και να προβληματίζονται για όσα διαβάζουν στα βιβλία όταν φεύγουν πια από την τάξη μας. Αλλά ακόμη περισσότερο από αυτό, θέλουμε να κατανοήσουν τον εαυτό τους, τους άλλους και τον κόσμο στον οποίο κατοικούμε. Θέλουμε να συνεισφέρουν στις κοινότητες που ανήκουν σήμερα και στις κοινότητες που θα ανήκουν αύριο.
Κανείς δεν μπορεί να το κάνει αυτό μόνος του. Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλον για να υποστηρίξουμε τον υψηλό στόχο της διδασκαλίας του γραμματισμού και της αγάπης. Σας παραθέτω μερικές από τις αγαπημένες μου επαγγελματικές κοινότητες που μπορεί να σας βοηθήσουν να σας καθοδηγήσουν σε αυτό το ταξίδι. Ξέρω ότι ήταν σταθεροί σύντροφοι για μένα:
Επίσης, σας προσκαλώ να διαβάσετε το βιβλίο Read-Alouds with Heart όπου θα βρείτε στρατηγικές που μπορείτε να χρησιμοποιήσετε για να οργανώσετε τα μαθήματά σας.
Κάθε βιβλίο στα ράφια της βιβλιοθήκης μας περιέχει μια ζωή, μια περιπέτεια, μια εμπειρία και ένα μάθημα που μπορούμε να βγάλουμε από τις σελίδες του. Και πρέπει να χρησιμοποιήσουμε αυτές τις ζωές για να βοηθήσουμε τους μαθητές μας να συνδεθούν, να εκτιμήσουν και να κατανοήσουν ο ένας τον άλλον.
Απόδοση του άρθρου The power of picture books for positive thinking
Ιωάννα Αγγέλου
Ειδική Παιδαγωγός (Παν. Θεσσαλίας)
Νηπιαγωγός (Α.Π.Θ.)
MEd - Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου