Είναι η μαμά μου, δηλαδή είμαι

της Παναγιώτας (Μάγιας) Κορκοκίου στο protagon

Διάβασα με πολύ τρυφερότητα το κείμενο της Ρέας Βιτάλη «Είναι η μαμά μου». Δε θα σταθώ στο περιεχόμενό του, άλλωστε ο αναγνώστης μπορεί μόνος του να το απολαύσει, αλλά θα σταθώ στον τίτλο -που ενέπνευσε εν μέρει και τον τίτλο του άρθρου μου- και που με παραπέμπει στην έννοια της ταυτότητας και του είναι του ατόμου, όπως αυτά πηγάζουν μέσα από τη σχέση με τη μητέρα, που εμπεριστατωμένα μας παρουσίασε ο Αθανάσιος Αλεξανδρίδης στο άρθρο του «H μητέρα μέσα στο χάος».

Ο Winnicott, σε ένα από τα πιο σημαντικά άρθρα του, υποστηρίζει ότι ο πρώτος καθρέφτης του βρέφους είναι τα μάτια της μητέρας του. Πρόκειται για μια διαδικασία που αναπτύσσεται σε πολύ πρώιμα στάδια ανάπτυξής του. Ο Winnicott μας εξηγεί ότι το βρέφος μπορεί να καθρεφτιστεί στα μάτια της μητέρας του κι άρα να ύπαρχει, δηλαδή να αναπτύσσεται σταδιακά ως άτομο με πρόσωπο, όταν αυτή βρίσκεται σε εκείνη την ικανοποιητική θέση, ώστε να μπορεί αντικατοπτρικά να του δίνει την εικόνα του εαυτού του. Δημιουργείται μια ροή «διπλής κατεύθυνσης», όπου κι οι δύο πρωταγωνιστές εμπλουτίζονται με συναισθήματα, κυρίως κατά τη διάρκεια του θηλασμού. Αν η μητέρα δεν μπορεί να «κοιτάξει» το βρέφος της, και κατά συνέπεια να το προσέξει, τότε η αντιληπτική ικανότητα του βρέφους μπορεί να οργανωθεί αμυντικά. 

Η διαδικασία του αντικατοπτρισμού συνεχίζεται κι αργότερα, όταν το μωρό γίνει παιδί. Περιλαμβάνει και τα άλλα μέλη της οικογένειας, τον πατέρα, τα αδέρφια κι όλους όσους συναναστρέφονται μ' αυτό. Επιπλέον, θα μπορούσαμε να πούμε ότι επεκτείνεται και στην κοινωνία που το περιβάλλει. Ο Α. Αλεξανδρίδης μίλησε άλλωστε για δημιουργία «κοινωνικής ταυτότητας», ήδη από τα πρώτα στάδια ανάπτυξής του. Η Esther Bick, αναδεικνύοντας τη σημασία των δύο πρώτων ετών του βρέφους για την σωματοψυχική ανάπτυξή του, εισήγαγε από το 1947 στο πρόγραμμα εκπαίδευσης των ψυχοθεραπευτών του παιδιού στην Kλινική Tavistock, την ψυχαναλυτική παρατήρηση του βρέφους στο φυσικό του περιβάλλον, δηλαδή στην οικία της οικογένειας για δύο χρόνια, από μία ώρα την εβδομάδα, εφόσον το επιθυμεί η οικογένεια. Το εκπαιδευτικό αυτό μοντέλο έχει υιοθετηθεί και στην Ελλάδα από την Ελληνική Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας του Παιδιού και του Εφήβου. Πρόσφατα, κυκλοφόρησε το ενδιαφέρον βιβλίο «Παρατηρώντας το βρέφος, η μέθοδος ψυχαναλυτικής παρατήρησης βρέφους», που επιμελήθηκε η Έφη Λάγιου-Λιγνού.

Να επισημάνω ότι η Esther Bick θεωρούσε πως η γέννηση κάθε παιδιού στην οικογένεια επιφέρει αλλάγες σε όλα τα μέλη της. Πιο συγκεκριμένα, αυτό που επηρεάζεται κυρίως είναι η ίδια η ταυτότητά τους. Η «κρίση ταυτότητας» τόσο της μητέρας όσο και των άλλων μελών μπορεί να οδηγήσει σε μία παθολογική «ταυτότητα πρόσφυσης» (adhesive identity) με το βρέφος. Ωστόσο, δεν απέκλεισε τη δυνατότητα δημιουργίας μιας φυσιολογικής «ταυτότητας πρόσφυσης», απαραίτητης κατά την Geneviève Haag για την αντιληπτική ανάπτυξη κι ωρίμανση του βρέφους αλλά και την ολοκλήρωση, κατά τη γνώμη μου, της νέας μητρικής και πατρικής ταυτότητας. Ο παρατηρητής, υποστηριζόμενος από το εκπαιδευτικό του πλαίσιο, «αγκαλιάζει» μέσα από τα μάτια του την οικογένεια, γίνεται καθρέφτης της αλλά και την προστατεύει θα έλεγα με την παρουσία του ως τρίτος, από παθολογικές μορφές συγχώνευσης. Η Esther Bick πίστευε άλλωστε, σύμφωνα με μαρτυρίες της, ότι θα έπρεπε να λαμβάνουμε υπόψη μας και τη θεραπευτική σημασία της παρατήρησης, η οποία, νομίζω, ότι παράλληλα ενσωματώνει την οικογένεια σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο.

*Η Παναγιώτα (Μάγια) Κορκοκίου είναι Κλινική Ψυχολόγος και διπλωματούχος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας