Τα πιο βαρετά κεφάλαια στα βιβλία της ιστορίας είναι για τα περισσότερα παιδιά εκείνα τα μπερδεμένα που μιλάνε για υδραγωγεία, λουτρά, αποχετευτικά δίκτυα και άλλα παρόμοια, ευτυχώς χωρίς να επεκτείνονται σε πολλές λεπτομέρειες, τρεις τέσσερις το πολύ αράδες στο κεφάλαιο για την αρχιτεκτονική Μινωιτών, Ρωμαίων και λοιπών αρχαίων. Αλήθεια, τι να τις κάνουν τις πιο εκτενείς αναφορές οι μαθητές, όταν πρέπει να απομνημονεύσουν ένα σωρό πληροφορίες για μετακινήσεις λαών, πολεμικές συρράξεις, σημαντικές συμφωνίες, το βαρύ δηλαδή πυροβολικό της ιστορίας;
Μια αρκετά διαφορετική άποψη για τι είναι ιστορικά σημαντικό και τι όχι πάντως, όπως και για τον τρόπο που το (φαινομενικά) ήσσον συνδέεται με το μείζον, για το πώς τα πιο βαρετά κεφάλαια της ιστορίας καταλήγουν να μας αποκαλύπτουν τη μεγάλη μάχη της ανθρωπότητας με τα καθημερινά προβλήματα, έχουν, οι Piotr Socha –Monika Utnik–Strugała, που υπογράφουν το βιβλίο με τον προκλητικό τίτλο Ένα βιβλίο μες στη βρόμα – Η ιστορία της ανθρώπινης υγιεινής, το οποίο κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό από τις εκδόσεις Μικρή Σελήνη σε ιδιαιτέρως προσεγμένη μετάφραση της Μαριάννας Ψύχαλου. Τον Socha τον γνωρίσαμε πριν από κάποια χρόνια χάρη στις εμβληματικές του Μέλισσες και κατόπιν από τα εξίσου εντυπωσιακά Δέντρα, εικονογραφημένα και τα δυο από τον ίδιο, σε κείμενο του Wojciech Graijkowski. Και τα δυο αυτά βιβλία διαπνέονται από την πεποίθηση των δημιουργών τους ότι το βιβλίο γνώσης, κι η γνώση η ίδια, δεν μπορεί να περιχαρακώνεται από συντεχνιακά συρματοπλέγματα, αλλά χαράζει τα δικά του/της μονοπάτια μέσα από διαφορετικά ή και φαινομενικά ετερόκλητα αντικείμενα. Θέση που διατρέχει και το Ένα βιβλίο μες στη βρόμα.
Πώς όμως ξεκινάς να μιλήσεις για ένα όχι και τόσο ευχάριστο ζήτημα χωρίς να γίνεις ανιαρός, κουραστικός, χωρίς να βουλιάξεις σε επιστημονικούς όρους, σε εξειδικευμένες έννοιες, σε πλήθος πληροφοριών που θα βαρύνουν τον αναγνώστη σου; Σίγουρα ένας προκλητικός και μαζί αστείος τίτλος, συνοδευόμενος από ένα εξίσου προκλητικά πολύχρωμο και αστείο εξώφυλλο είναι μια καλή αρχή. Όπως και μια ανάλαφρη αλλά εξαιρετικά εύστοχη εισαγωγή με ένα απάνθισμα απόψεων που διατυπώθηκαν ανά τους αιώνες πάνω στο ζήτημα της υγιεινής. Όπως και με την παράθεση ενός μικρού πλην διασκεδαστικού «βρόμικου» λεξικού – κι εδώ να υπογραμμίσουμε την εξαιρετική δουλειά της μεταφράστριας στην προσαρμογή διάφορων «βρόμικων» εκφράσεων στα καθ’ ημάς.
Το χιούμορ είναι ένα γερό όπλο στα χέρια των δυο δημιουργών. Δεν αρκεί όμως για να μπεις στα βαθιά νερά ενός τόσο περίπλοκου ζητήματος. Ούτε και για να διαχειριστείς τον όγκο του πληροφοριακού υλικού, να το δομήσεις, να το οργανώσεις, να το κάνεις οικείο και προσιτό. Και εδώ είναι ορατή η λογική που χαρακτήριζε τα δυο προηγούμενα βιβλία γνώσης που είχε εικονογραφήσει ο Socha, δηλαδή η αφετηρία από ένα πολύ συγκεκριμένο αντικείμενο και στη συνέχεια η διάχυση σε πολλούς διαφορετικούς γνωστικούς τομείς και η εξερεύνησή του με τη συνδρομή τους: Το ζήτημα της ανθρώπινης υγιεινής δεν έχει να κάνει μόνο με τη βιολογία ή την ιατρική. Σχετίζεται άμεσα με την αρχιτεκτονική, την επιστήμη, αλλά και την πολιτική και τη θρησκεία. Αποτελεί καθρέφτη αντιλήψεων, δείκτη της ωριμότητας μιας κοινωνίας, του μορφωτικού της επιπέδου αλλά και των κοινωνικών συνθηκών της. Χαρακτηριστική η διεξοδική αναφορά του βιβλίου στην παραμέληση της υγιεινής συνεπεία εσφαλμένων αντιλήψεων για τα αίτια επικίνδυνων ασθενειών τον Μεσαίωνα. Και είναι ακριβώς αυτή η συσχέτιση της υγιεινής με τόσους και τόσο κομβικούς τομείς της ανθρώπινης ιστορίας που αναδεικνύεται στο κατεξοχήν εργαλείο το οποίο επιτρέπει στους δημιουργούς του βιβλίου να αποδείξουν και τη δική της διόλου αμελητέα σημασία της διαδρομή του ανθρώπου στη Γη.
Εκτός από την ιστορικοκοινωνική χαρτογράφηση του φαινομένου όμως, το βιβλίο των Socha και Utnik–Strugała πετυχαίνει και να φωτίσει διαφορετικά ή και να άρει βαθιά ριζωμένα στερεότυπα περί καθαριότητας, όπως αυτά επιβλήθηκαν κυρίως από τον κυρίαρχο δυτικό πολιτισμό: Άραγε είναι όντως πιο «καθαρός» ο Δυτικός άνθρωπος από τους λαούς της Ανατολής; Ποια η σχέση της χριστιανικής θρησκείας με την υγιεινή; Κι άραγε πόσο συνεπείς ιστορικά είναι όλες εκείνες οι αστραφτερές ταινίες εποχής με τους καλοντυμένους ευγενείς και τις εντυπωσιακές τους κομμώσεις; Πόσο καθαρά ήταν τις εποχές της δόξας και της ακμής τους τα περίλαμπρα παλάτια που επισκεπτόμαστε ως τουρίστες; Πόσο γάργαρα τα νερά των ποταμών που διατρέχουν τις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις; Και πόσο σοβαρές δυσλειτουργίες στη ζωή των μεγάλων αστικών κέντρων άφηναν πίσω τους οι άμαξες που πηγαινόφερναν στις ρομαντικές τους βόλτες κυρίες και δεσποσύνες;
Το εξαιρετικά δομημένο κείμενο, απόρροια προφανώς μεγάλης έρευνας, είναι διάσπαρτο από πλήθος περιστατικών και μικροϊστοριών, αρκετών αντλημένων από την ιστορία της Πολωνίας, πατρίδας των δύο δημιουργών, τα οποία, μες στην παραδοξότητά τους, επιτρέπουν στον αναγνώστη να πλοηγηθεί με μεγαλύτερη ευκρίνεια σε εποχές, νοοτροπίες, καταστάσεις που φαντάζουν εξωφρενικές για τα μέτρα της εποχής μας. Αλλά και το σήμερα –στον πλανήτη μας ή και έξω από αυτόν– δεν αφήνει αδιάφορο το βιβλίο. Ενδεικτικό το σχόλιο για την εμμονική σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με την καθαριότητα.
Ο Socha, από τη δική του πλευρά, φαίνεται να βρέθηκε σε αυτό το βιβλίο αντιμέτωπος με μία ακόμα μεγαλύτερη πρόκληση από αυτή που είχε να διαχειριστεί εικονογραφώντας τις Μέλισσες και τα Δέντρα. Όχι μόνο γιατί το βιβλίο αυτό είναι μεγαλύτερο σε έκταση, αλλά και επειδή, αφήνοντας στην άκρη τον κόσμο της φύσης, πραγματεύεται ένα ανθρωπογενές ζήτημα και τον διαχρονικό τρόπο διαχείρισής του από τους προγόνους μας αλλά και τους συγκαιρινούς μας σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Πέρα από την εξαντλητική μελέτη που φαντάζομαι ότι απαιτήθηκε για να αποτυπωθούν χαρακτηριστικά, ενδυμασίες, κτίρια, ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και συνήθειες, ο Socha όφειλε εδώ να βρει και μια ισορροπία ανάμεσα στην ιστορική ακρίβεια και στη χιουμοριστική απόδοση. Αλλά, κυρίως, αυτό που εντυπωσιάζει στην εικονογράφησή του είναι η πανδαισία των χρωμάτων, η πινακοθήκη των ανθρώπινων φυσιογνωμιών και εκφράσεων, τα πολύχρωμα, πολυπληθή σαλόνια που θυμίζουν τοιχογραφίες. Πέρα και πάνω απ’ όλα, το Ένα βιβλίο μες στη βρόμα καταλήγει, κόντρα σε αυτό για το οποίο προϊδεάζει τον αναγνώστη ο τίτλος του αλλά και χωρίς στιγμή να προδίδει τον σκοπό του, να είναι ένα εικονογραφικό αριστούργημα που δύσκολα μπορεί να αφήσει κανείς από τα χέρια του. Και που, φυσικά, μπορεί να χαράξει άπειρες και απείρως ενδιαφέρουσες γνωστικές διαδρομές σε όποιον επιχειρήσει να το διαβάσει και να το αξιοποιήσει.
της Ελένης Γεωργοστάθη
Πηγή: oanagnostis
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου