Τρόποι για να αυξήσουμε τη βλεμματική επαφή σε παιδιά στο Φάσμα του Αυτισμού (σε παιδιά μικρής ηλικίας με πολύ περιορισμένο ή ανύπαρκτο προφορικό λόγο και περιορισμένη κατανόηση).

Steve Asbell

Με τον όρο βλεμματική επαφή εννοούμε το άμεσο κοίταγμα στα μάτια του ατόμου με το οποίο αλληλεπιδρούμε. 

Η βλεμματική επαφή είναι ιδιαίτερα σημαντική για την γνωστική, γλωσσική, κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, καθώς επηρεάζει σε πολύ μεγάλο βαθμό τον τρόπο που αλληλεπιδρά με τα άλλα άτομα. Τα νευροτυπικά παιδιά αναπτύσσουν ενστικτωδώς βλεμματική επαφή με τους ανθρώπους που τα φροντίζουν από πολύ νωρίς. Τα παιδιά όμως που βρίσκονται στο Φάσμα του Αυτισμού, συνήθως δεν κάνουν βλεμματική επαφή. 

Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις για το κατά πόσο είναι ηθικά σωστό και βοηθητικό για το παιδί στο Φάσμα του Αυτισμού, να «πιέζεται» να κάνει βλεμματική επαφή με τα άλλα άτομα. Οι περισσότερες θεραπευτικές παρεμβάσεις (λογοθεραπεία, εργοθεραπεία) ξεκινούν έχοντας σαν πρώτο στόχο την επίτευξη της βλεμματικής επαφής, θεωρώντας την βασική προϋπόθεση για να ξεκινήσει η παρέμβαση. Άλλοι επιστήμονες αντιθέτως υποστηρίζουν ότι η βλεμματική επαφή δεν είναι ούτε αναγκαία, ούτε βοηθητική στην περίπτωση του Αυτισμού. 

Ο πιο απλός τρόπος να ξεπεράσουμε αυτό το πρακτικό και ιδεολογικό δίλημμα είναι να προσπαθήσουμε να βελτιώσουμε χωρίς πίεση, με φυσικό και ευχάριστο τρόπο τη βλεμματική επαφή. Δείτε μερικές ιδέες για το πώς μπορεί να γίνει αυτό:

(Μην ξεχνάτε ότι κάθε παιδί αλλά και κάθε γονιός/ εκπαιδευτικός/ θεραπευτής είναι διαφορετικός και μοναδικός. Επιλέξτε από τις τεχνικές αυτές που θεωρείτε ότι ταιριάζουν καλύτερα σε εσάς και το παιδί σας και προσαρμόστε τις ανάλογα. Οι συγκεκριμένες τεχνικές είναι αποτελεσματικές και όταν ο αυτισμός συνυπάρχει και με κάποια άλλη αναπηρία.) 

Αφήστε το παιδί να σας καθοδηγήσει στα παιχνίδια και τα υλικά που αγαπάει και ασχοληθείτε με αυτά, με τον τρόπο που ασχολείται και αυτό. Δημιουργήστε μια σύνδεση μαζί του, περάστε καλά κάνοντας κάτι μαζί. Δείξτε του ότι χαίρεστε που σας αφήνει να συμμετέχετε στο παιχνίδι του. Μην προσπαθήσετε να το αλλάξετε και να το κάνετε πιο λειτουργικό/ πιο δύσκολο/ πιο ενδιαφέρον/ πιο κατάλληλο για την ηλικία του στην αρχή. Αυτό που μας ενδιαφέρει αυτή τη στιγμή είναι να συνδεθεί μαζί μας! Μετά, όταν πλέον έχουμε μάθει να παίζουμε μαζί μπορούμε να δοκιμάσουμε μικρές αλλαγές.

Τα παιδιά στο Φάσμα του Αυτισμού αγαπούν την ρουτίνα, την σταθερότητα, την προβλεψιμότητα. Μην τα βομβαρδίζετε συνέχεια με νέες δραστηριότητες και νέα ερεθίσματα. Εκμεταλλευτείτε την αγάπη τους για τις επαναλαμβανόμενες ενέργειες για να πετύχετε τους στόχους σας. 

Χρησιμοποιείτε αντικείμενα που τραβάνε την προσοχή του πχ παιχνίδια με έντονα χρώματα, ήχους, φωτάκια που αναβοσβήνουν κτλ. 

Φροντίστε να είστε στο ίδιο ύψος με το παιδί έτσι ώστε η βλεμματική επαφή μαζί του να είναι εύκολη. Εάν το παιδί σας είναι ξαπλωμένο στο πάτωμα, ξαπλώστε στο πάτωμα μαζί του και κοιτάξτε το. Αν κάθεται σε τραπέζι, καθίστε ακριβώς απέναντί του, σε μια χαμηλή καρέκλα για να μπορείτε να είστε «πρόσωπο με πρόσωπο».

Τοποθετήστε τα αντικείμενα που αγαπάει και επιλέγει κοντά/ δίπλα στο πρόσωπό σας τις πρώτες φορές, δίνοντάς του ένα κίνητρο να σας κοιτάξει. Μόλις σας κοιτάξει, χαμογελάστε ή κάντε μια γκριμάτσα για να γελάσει. 

Συμμετέχετε μαζί σε ευχάριστες δραστηριότητες που εστιάζουν στην περιοχή του προσώπου. Για παράδειγμα, ζωγραφίστε το πρόσωπό σας. Χρησιμοποιήστε βαφές φιλικές προς το δέρμα που βγαίνουν εύκολα. Βάψτε αρχικά λίγο το πρόσωπό σας και δώστε τις μπογιές στο παιδί να συνεχίσει την μεταμόρφωσή σας. Αφήστε το να σας πλησιάσει και να σας κοιτάξει, χωρίς να το βομβαρδίζετε με γλωσσικά ερεθίσματα. Κρατάτε τα μάτια σας ανοιχτά για να υπάρχει βλεμματική επαφή. Στη συνέχεια ρωτήστε το αν θέλει να βάψετε και το δικό του πρόσωπο. Μια άλλη ιδέα είναι να βάλετε διάφορα αστεία αξεσουάρ στο πρόσωπό σας και να ενθαρρύνετε το παιδί να τα φορέσει και εκείνο. Βάλτε μια κόκκινη μύτη του κλόουν, ένα ζευγάρι πλαστικά μεγάλα γυαλιά, μια κορδέλα στο μέτωπο με ένα φτερό και ό,τι άλλο πιστεύετε ότι θα προκαλούσε το ενδιαφέρον του παιδιού με ευχάριστο τρόπο. Μπορείτε επίσης να εκμεταλλευτείτε την ώρα του φαγητού. Αν για παράδειγμα το παιδί σας τρώει πολύ ευχάριστα μια κρέμα, ένα γλυκό κτλ, μπορείτε να αρχίζετε την κίνηση του κουταλιού μπροστά από το πρόσωπό σας και να το κατευθύνετε σαν αεροπλανάκι στο στόμα του παιδιού κάνοντας και έναν ήχο που θα του τραβάει την προσοχή. Μια άλλη ευχάριστη δραστηριότητα είναι οι φούσκες. Κρατήστε το μπουκαλάκι με το ειδικό υγρό μπροστά από το πρόσωπό σας για να δείξετε στο παιδί τι θέλετε να κάνετε. Αφού κερδίσετε το ενδιαφέρον του, καθίστε απέναντί του και αρχίστε να κάνετε φούσκες. Φροντίστε να σταματάτε συχνά. Κάντε φούσκες και περιμένετε. Μόλις σκάσουν οι φούσκες και το παιδί κοιτάξει/ σπρώξει/ αγγίξει το μπουκαλάκι, τοποθετήστε και πάλι το πλαστικό σύνεργο μπροστά από το στόμα σας, περιμένετε να το κοιτάξει και μετά φυσήξτε!

Φροντίστε ο χώρος που παίζετε μαζί με το παιδί να μην έχει πολλά διασπαστικά ερεθίσματα, πχ πολλά παιχνίδια, ήχους, φώτα, αφού καθίσταται ακόμα πιο δύσκολη η προσπάθεια να συγκεντρώσει την προσοχή του και το βλέμμα του επάνω σας. Διαλέξτε την κατάλληλη δραστηριότητα με μεγάλη προσοχή. Πολλά μικρά παιδιά με ΔΑΦ δυσκολεύονται να μετατοπίσουν την προσοχή τους μεταξύ αντικειμένου/ παιχνιδιού και του ατόμου. Αν ανήκει και το παιδί σας σε αυτή την κατηγορία, προτιμήστε παιχνίδια όπου δεν θα περιλαμβάνονται αντικείμενα πχ κινητικά παιχνίδια όπως βγαίνει η βαρκούλα του ψαρά, γαργαλητό, κυνηγητό κοκ. Μπορείτε επίσης να πάιξετε κουκουτζα, κρύβοντας το πρόσωπό σας πίσω από τα χέρια σας ή πίσω από ένα πανί, και λέγοντας «τζα» όταν το αποκαλύπτετε. Φροντίστε να έχετε μεγάλη εκφραστικότητα προσώπου. Μια άλλη ευχάριστη και ιδιαίτερα αγαπητή δραστηριότητα είναι η κούνια. Βάλτε τα στο κάθισμα και σπρώχνετέ τα από μπροστά, φροντίζοντας να είναι βολικό το ύψος στο οποίο βρίσκεστε ώστε λίγο πριν το σπρώξετε να γίνεται αυθόρμητα βλεμματική επαφή. Το ίδιο μπορεί να γίνει και όταν το πιάνετε στο κάτω μέρος της τσουλήθρας. 

Αφήστε το παιδί να περιμένει λίγο στα πλαίσια των δραστηριοτήτων. Αν για παράδειγμα σας δίνει το αυτοκινητάκι του για να το σπρώξετε στη ράμπα, σταματήστε για λίγο μέχρι να «αναγκαστεί» να σας κοιτάξει για να δει γιατί σταματήσατε ή για να σας ζητήσει να συνεχίσετε. Εδραιώστε αρχικά μια ρουτίνα, έτσι ώστε το παιδί να ξέρει τι θα ακολουθήσει (πχ εγώ δίνω το αυτοκινητάκι στη μαμά και η μαμά το σπρώχνει στη ράμπα για να το βλέπω) και στη συνέχεια καθυστερήστε την λίγο. Το ίδιο μπορεί να γίνει με ένα προβλέψιμο και επαναλαμβανόμενο παιχνίδι με έναν κουβά νερό και κυπελάκια. Γεμίζουμε ένα κυπελάκι με νερό από τον κουβά και το ρίχνουμε ξανά μέσα στον κουβά. Κάνουμε το ίδιο πράγμα σταθερά. Την 5η φορά γεμίζουμε το κυπελάκι, σηκώνουμε το χέρι μου ψηλά και μετά σταματούμε. Το παιδί έχει μάθει να περιμένει να ρίξουμε το νερό. Εμείς όμως σταματάμε με το χέρι ψηλά. Το πιο πιθανό είναι αρχικά το παιδί να κοιτάξει το κυπελάκι και μετά εμένα προσπαθώντας να καταλάβει τι συμβαίνει, γιατί δεν συνεχίζουμε την κίνηση. Μόλις μας κοιτάξει, συνεχίζουμε την κίνηση. Η ίδια διαδικασία με τις διακοπές επαναλαμβάνεται αρκετές φορές. Δεν χρειάζεται να ενθαρρύνουμε λεκτικά το παιδί για να μας κοιτάξει ή να του πούμε μπράβο επειδή μας κοίταξε. Η ανταμοιβή του είναι ότι συνεχίζουμε την κίνηση και βλέπει να πέφτει το νερό. Εκμεταλλευόμαστε πάντα αυτά που θέλει το παιδί και μας τα ζητάει και όχι αντικείμενα που του είναι αδιάφορα. Ας υποθέσουμε ότι το παιδί θέλει να φάει το αγαπημένο του μπισκότο. Έρχεται και με κάποιο τρόπο μας επικοινωνεί ότι θέλει μπισκότο χωρίς να μας κοιτάζει. Παίρνουμε το μπισκότο και το κρατάμε για λίγο ψηλά μέχρι να μας κοιτάξει. Μόλις μας κοιτάξει (για να δει για ποιο λόγο δεν συνεχίζουμε την κίνηση) του δίνουμε το μπισκότο. 

Μπορούμε να εκμεταλλευτούμε την ανάγκη του παιδιού για κοινωνική επιδοκιμασία όταν ολοκληρώνει μια δραστηριότητα ή κάνει κάτι σωστά. Όταν το παιδί κάνει κάτι σωστά, περιμένει από εμάς να του πούμε «Μπράβο!», «Μπράβο, τα κατάφερες». Αν καθυστερήσουμε λίγο να του δώσουμε αυτό το «Μπράβο» , το πιο πιθανό είναι να μας κοιτάξει. Ακριβώς εκείνη την στιγμή θα πρέπει να το επαινέσουμε. 

Τι ΔΕΝ πρέπει να κάνετε στην προσπάθειά σας να σας κοιτάξει στα μάτια:

ΜΗΝ του στρίβετε το κεφάλι και το αναγκάζετε να σας κοιτάζει στα μάτια.

ΜΗΝ το πιέζετε να σας κοιτάζει λέγοντας συνέχεια «κοίτα με», «κοίτα με». 

ΜΗΝ δουλεύετε την βλεμματική επαφή όταν είστε κουρασμένοι, εκνευρισμένοι, απογοητευμένοι, δεν έχετε καλή διάθεση και υπομονή ή θέλετε να μαλώσετε το παιδί για κάτι που έκανε. Η βλεμματική επαφή πρέπει να συνοδεύεται μόνο από θετικά συναισθήματα και αποτελέσματα μέχρι να εδραιωθεί. 

Να θυμάστε: 

Τα παιδιά μαθαίνουν τα πάντα μέσα από φυσικές, καθημερινές, ευχάριστες δραστηριότητες με τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή τους και τελικά κάνουν βλεμματική επαφή όταν είναι χαρούμενα και χαλαρά συμμετέχοντας με όλη τους την καρδιά σε μια αγαπημένη δραστηριότητα. 

Ιωάννα Αγγέλου

Ειδική Παιδαγωγός (Παν. Θεσσαλίας)

Νηπιαγωγός (Α.Π.Θ.)

MEd - Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση