Αφήγηση και παραμύθι: από τον Όμηρο στην ψηφιακή εποχή

Του Αλέκου Λασκαράτου στο protagon

Μου λέει πριν από μερικές μέρες η εγγονή μου (4 ετών), παππού διάβασέ μου αυτό το παραμύθι, και μου τείνει ένα εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο. Της το διαβάζω. Η ιστορία για τα ζώα του δάσους που είχαν εκλέξει την κουκουβάγια αρχηγό τους (επειδή ήταν έξυπνη και μορφωμένη…) και την οποία οι ελέφαντες (που είχαν περίσσεια δύναμης) την αμφισβήτησαν. Καθώς το διάβαζα, η Μελίνα άκουγε προσεκτικά, και πήγαινε το δαχτυλάκι της πάνω στις εικόνες, σχεδόν τις χάιδευε. Όταν τελείωσα, μου λέει, «πάλι». Τη ρωτάω πάλι το ίδιο παραμύθι, ναι μου λέει. Το ξαναδιαβάζω. Στο τέλος μου ξαναλέει, «πάλι»!!! Μετά την τρίτη ανάγνωση, ήρθε η ώρα του φαγητού. 

Η τεράστια δύναμη και μαγεία της αφήγησης και του παραμυθιού. Λένε πως η γλώσσα αναπτύχθηκε μέσα από την αφήγηση, δηλαδή μέσα από την ανάγκη/επιθυμία των πρωτόγονων για επικοινωνία. Οι γλωσσολόγοι, οι ψυχίατροι αλλά και οι ανθρωπολόγοι, λένε, επίσης, ότι η σκέψη ενός ανθρώπου φτάνει μέχρις εκείνου του σημείου που μπορεί να την εκφράσει μέσα από τον λόγο. Με άλλα λόγια, αφήγηση και σκέψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένα, κατά τρόπο αμφίδρομο, με το ένα να είναι παράγωγο του άλλου, λίγο σαν την ιστορία της κότας και του αυγού!

Οι πρώτες ιστορίες/αφηγήματα ακούστηκαν τα βράδια σε σπηλιές γύρω από μια εστία, απευθύνονταν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο ακροατήριο και πολλές φορές καθήλωναν τους παρευρισκόμενους. Από τότε, η αφήγηση έκανε πολύ δρόμο. Εμφανίστηκαν ταλαντούχοι αφηγητές οι οποίοι διανθίζανε τις ιστορίες τους με πραγματικά αλλά και με φανταστικά γεγονότα. Εκεί που τελείωνε την ιστορία του ο ένας, την έπιανε ο επόμενος και την προχωρούσε παραπέρα. Έτσι δημιουργήθηκαν τα μεγάλα προφορικά έπη, όπως του Ομήρου, αλλά και τα έπη άλλων λαών, που μεταφέρονταν και εμπλουτίζονταν από γενιά σε γενιά.

Η σημασία της αφήγησης και του παραμυθιού είναι σήμερα διεθνώς αναγνωρισμένη, και υπάρχουν σύλλογοι που δραστηριοποιούνται στην κατεύθυνση της μελέτης και της διάδοσής τους. Εδώ στην Ελλάδα, μεταξύ των άλλων, το Κέντρο Μελέτης και Διάδοσης Μύθων και Παραμυθιών, οργανώνει στη Τζιακάθε καλοκαίρι μια συνάντηση, διάρκειας μιας εβδομάδας, με τίτλο “Γιορτή Παραμυθιών”

Αλλά και οι νέες τεχνολογίες και ειδικότερα η ψηφιακή τεχνολογία των υπολογιστών έρχονται σήμερα να εμπλουτίσουν την αφήγηση με την λεγόμενη «ψηφιακή αφήγηση», επεκτείνοντας τα μέχρι τώρα πεδία εφαρμογής της. Η ειδικότητα αυτή πρωτοεμφανίστηκε εδώ και 20 χρόνια στο πανεπιστήμιο του Μπέρκλευ, στις ΗΠΑ. Στην Ελλάδα, με το θέμα της ψηφιακής αφήγησης, ασχολείται στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας ο καθηγητής Μιχάλης Μεϊμάρης, διευθυντής του εργαστηρίου νέων τεχνολογιών στην επικοινωνία, την εκπαίδευση και τα ΜΜΕ. Με αφορμή ένα συνέδριο που έγινε πρόσφατα στην Αθήνα ο κ. Μεϊμάρης συζητά το θέμα, στο ραδιόφωνο του Αθήνα 9.83, με την κ. Γιοβάνα Λόξα, ειδικό εκπαιδευτικό και ψυχοθεραπεύτρια ομάδων, Μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, όχι μόνο για τους ειδικούς.

Η τέχνη της αφήγησης είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η ομιλία. Με την ανάπτυξη των κοινωνιών οι άνθρωποι αισθάνθηκαν την ανάγκη να διασώσουν την ιστορία τους και η αφήγηση ήταν το μόνο όχημα για αυτή τη μεταβίβαση των μύθων αλλά και των ιστορικών γεγονότων από τη μια γενιά στην άλλη. Σημαντική είναι η άποψη πως «ο Homo Sapiens έχει την ανάγκη να λέει και να ακούει ιστορίες -πρόκειται για τη δεύτερη σε ιεραρχία ανάγκη του μετά την τροφή και πριν την ανάγκη του για αγάπη και ένα ασφαλές καταφύγιο. Εκατομμύρια άνθρωποι επιβιώνουν χωρίς αγάπη, σχεδόν κανείς δεν μπορεί να επιβιώσει στη σιωπή (...) ο ήχος της αφήγησης είναι ο κυρίαρχος ήχος της ζωής μας», Reynolds Price (1978).

Στη δεκαετία του 1990, η αφήγηση, το storytelling, ζει μια νέα άνθιση. Όλοι έχουμε, πια, την ευκαιρία να αφηγηθούμε τις ιστορίες μας με τον δικό μας τρόπο στη μεγάλη σκηνή του Διαδικτύου. (http://www.jasonohler.com). Η ψηφιακή αφήγηση αποτελεί τη μοντέρνα επέκταση της αρχαίας τέχνης της αφήγησης, η οποία σήμερα συνυφαίνεται με ψηφιοποιημένες/ψηφιακές εικόνες και βίντεο, καθώς και ήχο. Η ψηφιακή αφήγηση είναι μια δημιουργική διαδικασία όπου η παραδοσιακή ιστορία συνδυάζεται με προσωπικά μέσα ψηφιακής τεχνολογίας, όπως είναι ο υπολογιστής, η κάμερα και μια συσκευή ηχογράφησης. Οι ψηφιακές ιστορίες αντλούν τη δύναμή τους από τον συνδυασμό εικόνων, μουσικής, προφορικής και γραπτής αφήγησης, προσδίδοντας έτσι βάθος και έντονο χρώμα στους χαρακτήρες, τις καταστάσεις και τα νοήματά τους, είναι δε κάτι πολύ περισσότερο από τη χρήση της τεχνολογίας. Αποτελούν ένα μέσο έκφρασης, επικοινωνίας, ενσωμάτωσης και αξιοποίησης της φαντασίας, ειδικά δε σε άτομα με δυσκολίες στον προφορικό λόγο προσφέρει δυνατότητες έκφρασης που δεν υπήρχαν παλιότερα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, μαθητές και ενήλικες που υφίστανται περιθωριοποίηση στα πλαίσια της τάξης ή της κοινωνίας για λόγους φυλής, γλώσσας ή μαθησιακών δυσκολιών.

Θα κλείσω το σημερινό μου κείμενο όπως το άρχισα. Με μια προσωπική εμπειρία. Πριν από πολλά χρόνια (το 1972, πω-πω, πόσο παλιός είμαι…), ήμουν στο Μαρακές του Μαρόκου. Επισκέφτηκα λοιπόν την πλατεία Τζεμάα ελ Φνα, το σήμα κατατεθέν της πόλης. Στον τεράστιο υπαίθριο χώρο της πλατείας, μουσικοί, ταχυδακτυλουργοί, μάγοι, παραμυθάδες, χορευτές, γητευτές φιδιών, έδιναν την παράστασή τους. Γύρω από τον παραμυθά, μαζεμένος κόσμος. Δεν καταλάβαινα, βέβαια, τι έλεγε. Οι υπόλοιποι, ντόπιοι, τον άκουγαν με προσοχή. Είχε στη διάθεσή του και διάφορα αντικείμενα που στη ροή της αφήγησης τα έβαζε μπροστά του. Θυμάμαι ένα μικρό σιντριβάνι με νερά που τρέχανε. Ίσως να διηγόταν την ιστορία του παραδείσου, δεν ξέρω, έτσι μου φάνηκε. Το κοινό τον άκουγε με χαρά. (Πήγα και πρόσφατα, και απογοητεύτηκα. Ολόκληρη η πλατεία με τα διάφορα δρώμενα έχουν καταντήσει μια χυδαία τουριστική ατραξιόν…).

Πού να φανταζόταν το Μελινάκι, εκείνο το πρωινό στη βεράντα, την τεράστια σημασία του παραμυθιού, της αφήγησης, και τις προεκτάσεις τους.